तुम्हाला हेन्री फ्रान्सिस माहित आहे का ? ‘अबाईड विथ मी’ हे भजन तुम्ही कधी ऐकले आहे का ? तुम्हाला हे सारे माहिती असण्याचे काहीच कारण नाही. कारण हेन्री फ्रान्सिस लाइट हे इंग्लंडमधील स्कॉटिश धर्मगुरू होते. त्यांनी ‘अबाईड विथमी’, माझ्यासोबत राहा ही प्रार्थना मृत्यूशय्येवर रचली होती. सामान्य भारतीय नागरिकाला हेन्री फ्रान्सिस किंवा त्यांचे भजन माहीत असावे अशी अपेक्षा करणेच चुकीचे आहे. असे असले, तरी हे त्यांचे भजन स्वातंत्र्यदिन आणि प्रजासत्ताक दिनाच्या समारोप समारंभाचा भाग असलेल्या बीटिंग रिट्रीट सोहळ्यात वाजवले जायचे. स्वातंत्र्यापासून भारतीय लष्कराच्या बँडद्वारे हे भजन वाजवले जात होते. सत्तर वर्षे सत्तेत राहूनही तत्कालीन शासनाने ही ब्रिटीश परंपरा चालू ठेवली होती. या परकीय गीताला सर्वसामान्यांच्या मनात जागा नाही हे समजण्यासाठी स्वतंत्र भारताला पंचाहत्तर वर्षे वाट पहावी लागली. केंद्रातील सरकारने बीटिंग रिट्रीट सोहळ्यातून ते गीत वगळले. तसेच कवी प्रदीप यांनी लिहिलेल्या प्रसिद्ध देशभक्तीपर ए मेरे वतन के लोगो या गीताने त्या गीताची जागा घेतली. त्यानंतर देशभक्ती हा गुन्हा समजणाऱ्या पक्षांनी या निर्णयाला विरोध केला.
१९४७ मध्ये आपल्याला जे मिळाले ते केवळ औपचारिक राजकीय स्वातंत्र्य होते. ब्रिटीश आणि पाश्चात्य विचारांच्या आकलनातून आपण विचार करायचो. भारताच्या राजकीय शब्दकोशावरही ब्रिटीश किंवा पाश्चात्य तत्त्वज्ञानाचा निर्णायक प्रभाव होता. ब्रिटिश राजवटीने सुरू केलेली शिक्षण व्यवस्था तशीच चालू ठेवली गेली. ‘स्वातंत्र्य’ म्हणजे सर्व प्रकारच्या गुलामगिरीतून मुक्ती असा खरा अर्थ, पण सरकार तो अर्थ विसरले. १९४७ नंतर बौद्धिक स्वातंत्र्य अपेक्षित होते पण ते झाले नाही. तत्कालीन शासनाच्या धोरणांमुळे भारताला स्व या भावनेचा विसर पडला. त्यामुळे लोक उपहासाने म्हणायचे की भारतावर ‘काळ्या ब्रिटिशांचे’ शासन चालूच आहे.
- ब्रिटिशांनी दिल्लीतील प्रमुख मार्गाला किंग जॉर्ज पंचम यांच्या सन्मानार्थ राजपथ हे नाव दिले होते. आता त्या राजपथाचे कर्तव्य मार्ग असे नामकरण करण्यात आले आहे.
- दिल्लीतील इंडिया गेटवर नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचा पुतळा बसवण्यात आला आहे. पूर्वी तेथे किंग जॉर्ज पंचमचा पुतळा होता.
गुलामगिरी ही केवळ शारीरिक स्थिती नसते तर ती मुख्यतः मानसिक-बौद्धिक आणि भावनिक-मनाची अवस्था असते. गुलामगिरीमुळे व्यक्ती आणि समाजाच्या प्रेरणा आणि कृतींवर वाईट परिणाम होतो. किंबहुना, गुलामगिरीमुळे स्वातंत्र्याचा विसर पडतो. स्वातंत्र्याअभावी व्यक्ती आणि समाजाची वाढ नुसतीच खुंटत नाही तर प्रगतीच्या मार्गात मोठा अडथळा ठरतो. लोकांना ‘स्व’ विसरायला लावल्यामुळे भारत या मोठ्या मानसिक संकटातून जात होता. ‘स्व’ची जाणीव झाली तरच समाज गतिमान होतो. मानसशास्त्रज्ञ म्हणतात की ज्या व्यक्ती किंवा समाजाचा स्वाभिमान उच्च पातळीवर असतो, त्यांना कोणीही रोखू शकत नाही. स्वाभिमानामुळे उच्चस्तरीय उर्जा निर्माण होते, जी समाजाला सकारात्मक दिशेने किंवा इच्छित स्थळी घेऊन जाते.
तत्कालीन शासनाच्या राजवटीत भारतीयांचा स्वाभिमान सर्वात खालच्या पातळीवर होता. ब्रिटिशांची धोरणे मुळात भारतासाठी नव्हे तर त्यांच्या स्वत:च्या शासनासाठी तयार करण्यात आली होती. उदाहरणार्थ, तत्कालीन शासनाने ‘फोडा आणि राज्य करा’ या ब्रिटीश धोरणाचा अवलंब केला. या धोरणाने अंतर्गत संघर्षांना खतपाणी घातले. ब्रिटीशांच्या शिक्षणावर आधारित धोरणांनी हिंदूंना जात आणि भाषा अशा विविध स्तरांमध्ये विभागले. भारत १९४७ मध्ये अस्तित्वात आला असा सिद्धांत तत्कालीन शासनाने मान्य केला आणि या राष्ट्राचे प्राचीन, चिरंतन अस्तित्व नाकारले.
सरकारने मात्र परिस्थिती बदलली आहे. सरकारची सर्वात मोठी उपलब्धी म्हणजे लोकांची मानसिकता/प्रवृत्ती/मानसिकता बदलणे. सरकारच्या धोरणांमुळे जनतेचा आत्मविश्वास वाढला. भारतीय जबाबदार आणि कर्तव्यदक्ष नागरिक बनले आहेत, ज्याची सर्वांगीण प्रगतीसाठी मूलभूत गरज होती. संपूर्ण देश ऊर्जेने भरलेला आहे, जे स्वातंत्र्योत्तर काळात कधीच दिसले नाही. भारतीयांच्या मनातील गुलाम असल्याची भावना गेली नव्हती. परकेपणाची जागा आता जबाबदार नागरिक या भावनेने घेतली आहे, जी सरकारची सर्वात उल्लेखनीय कामगिरी आहे.
भारताच्या सांस्कृतिक एकात्मतेची साक्ष देणाऱ्या संसदेच्या नवीन इमारतीचेच उदाहरण घ्या. हे समृद्ध भारतीय वारशाचे प्रदर्शन आहे. त्यात चैतन्य, एकता आणि शाश्वत मानवी मूल्ये समाविष्ट आहेत. सेंगोल निवडून आलेल्या लोकप्रतिनिधींना त्यांची कर्तव्ये, जबाबदाऱ्या आणि मर्यादांची आठवण करून देतो. या संदर्भात आणखी एक उदाहरण देता येईल. सरकारने ब्रिटीश काळापासून लागू असलेले दोन हजाराहून अधिक कालबाह्य कायदे रद्द केले. हे सर्व कायदे जे ब्रिटिश राजवटीने त्यांच्या राज्यकारभारासाठी लागू केले होते. शिक्षण प्रणाली पूर्णपणे भारताच्या हिताच्या विरोधात होती, ती रद्द करण्यासाठी शिक्षण क्षेत्रात अनेक नवीन पावले उचलण्यात आली आहेत.
सत्यजित जोशी (लेखक ज्येष्ठ पत्रकार आहेत)
