आश्विन महिना हा हिंदू कालदर्शिकेतील सातवा महिना आहे जो भारतीय संस्कृतीत विशेष महत्त्वाचा मानला जातो. हा महिना इंग्रजी महिन्यांनुसार सप्टेंबर आणि ऑक्टोबरमध्ये येतो. पावसाळ्याचा शेवट आणि शरद ऋतूची सुरुवात आश्विन महिन्यात होते म्हणूनच या महिन्याला शरद ऋतूचा पहिला महिना असेही संबोधले जाते.
आश्विन महिन्याच्या सुरुवातीला पितृपक्ष किंवा श्राद्ध पक्ष येतो जो अत्यंत धार्मिक महत्त्वाचा असतो. श्राद्ध पक्ष संपल्यानंतर लगेचच नवरात्रोत्सव सुरू होतो. नवरात्र हा देवी दुर्गेची उपासना करण्याचा काळ आहे. या नऊ दिवसांत देवीच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते. या उत्सवाचा शेवट दसऱ्याने होतो जो सत्याचा आणि धर्माचा विजय म्हणून साजरा केला जातो. दसरा हा अधर्मावर धर्माचा विजय आणि वाईटावर चांगुलपणाचा विजय दर्शवतो.
दसरा हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वपूर्ण आणि धार्मिक सण आहे जो विजयादशमी म्हणूनही ओळखला जातो. विजयादशमी आणि दसरा हे दोनच एकच अर्थाचे शब्द आहेत. दसरा म्हणजेच रावणाच्या दहा मुंड्यांची माळ व विजयादशमी म्हणजेच दहा दिवसांच्या युद्धानंतरचा विजयदिवस.आश्विन महिन्यातील शुक्ल पक्षाच्या दशमीला साजरा केला जाणारा हा सण धर्म संस्कृती आणि परंपरेशी जोडलेला आहे. हिंदू धर्मातील महान आदर्श आणि तत्वज्ञान दसऱ्यातून प्रकट होते. हा सण केवळ एक धार्मिक उत्सव नसून त्यामागे हिंदुत्वाच्या मूलभूत तत्त्वांचा संदेश आहे.दसरा हा सण अधर्मावर धर्माचा विजय, वाईटावर चांगुलपणाचा विजय आणि अज्ञानावर ज्ञानाचा विजय या तत्त्वांशी जोडलेला आहे. हिंदू धर्मात नीतिमत्ता, धर्म आणि न्याय यांना महत्त्व दिले जाते, आणि हेच तत्त्व दसऱ्यातून शिकायला मिळते. या सणाच्या वेगवेगळ्या कथांमधून धर्म आणि नैतिकतेचा विजय कसा होतो हे आपल्याला स्पष्ट होते.
रामायणातील कथा सांगते की कर्तव्यनिष्ठ भगवान रामाने रावणाचा वध करून अधर्मावर विजय मिळवला. राम हा हिंदुत्वात एक आदर्श व्यक्तिमत्त्व आहे ज्याने सत्य, धर्म आणि न्याय यांचा मार्ग अनुसरला. त्याचप्रमाणे दुर्गा पूजेच्या आख्यायिकेमध्ये देवी दुर्गेने महिषासुर या अधर्माच्या प्रतीकाचा वध केला. हे दोन्ही प्रसंग हिंदुत्वाच्या तत्त्वांचा जयघोष करतात आणि सांगतात की शेवटी सत्याचा विजय होतो.
हिंदू धर्मातील प्रमुख तत्त्वज्ञान म्हणजे धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष यांची संतुलित जीवनशैली. दसरा हा सण धर्म आणि नीतिमत्ता यांचा संदेश देतो. प्रत्येक व्यक्तीने आपल्या जीवनात धर्माचे पालन करणे, सत्याच्या मार्गावर चालणे आणि अन्यायाला विरोध करणे आवश्यक आहे. हिंदुत्वात समाजात सन्मान, न्याय आणि नैतिकतेचे पालन करणे महत्त्वाचे मानले जाते आणि दसरा त्याच तत्त्वांचा प्रतीक आहे.
दसऱ्यातील शस्त्रपूजा आणि आपट्याची पाने हे हिंदू धर्मातील शक्ती आणि श्रद्धेचे प्रतीक आहेत. शस्त्रपूजेद्वारे आपल्याला हे शिकवले जाते की शक्तीचा वापर फक्त न्यायासाठी आणि अधर्माच्या विरोधात करावा. हिंदू धर्मात शक्तीचे पूजन नुसते शारीरिक सामर्थ्याचाच नव्हे तर मानसिक, आध्यात्मिक शक्तीचा सुद्धा आदर करण्याची शिकवण दिली जाते.
आजच्या काळातही दसऱ्याचा सण हिंदू समाजाला एकत्र आणण्याचे काम करतो. या सणात हिंदू धर्माचे मुख्य तत्त्वज्ञान म्हणजे सत्य, न्याय, धैर्य आणि कर्तव्यनिष्ठा हे वारंवार प्रतिपादन केले जाते. आधुनिक काळातील हिंदुत्व समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला धर्माच्या मार्गावर चालण्याचे आणि नैतिक मूल्यांची जपणूक करण्याचे आवाहन करते.
हिंदुत्व हा केवळ धर्म नसून एक जीवनशैली आहे. समाजातील समानता, सहकार्य, न्याय आणि सत्य यांचे महत्त्व दसऱ्याच्या उत्सवातून अधोरेखित होते. हा सण केवळ धार्मिक नसून तो एक सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदेशही देतो. हिंदू समाजात एकतेचे आणि सुसंवादाचे प्रतीक म्हणून दसऱ्याचा महत्त्वपूर्ण स्थान आहे.
दसरा आणि हिंदुत्व हे एकमेकांशी घट्ट जोडलेले आहेत. दसऱ्यातून मिळणारा संदेश म्हणजे धर्म, सत्य आणि नीतिमत्तेचा आदर करणे. हिंदुत्वाचे तत्त्वज्ञान मानवी मूल्यांचा आदर करण्याचे सत्यासाठी लढण्याचे आणि अधर्माला विरोध करण्याचे आहे आणि हे सर्व दसऱ्याच्या सणातून प्रकट होते. म्हणूनच दसरा हा हिंदू धर्मातील केवळ एक सण नसून तो धर्म संस्कृती आणि परंपरांचा जयघोष करणारा एक महत्त्वाचा दिवस आहे.
भारताच्या वेगवेगळ्या भागांत दसरा साजरा करण्याच्या पद्धती भिन्न असतात. उत्तर भारतात रावण दहनाचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात ज्यात रावणाच्या प्रतिमेला जाळून सत्याचा विजय साजरा केला जातो. दक्षिण भारतात देवी दुर्गेची पूजा करून दसरा साजरा केला जातो. पश्चिम बंगालमध्ये हा सण दुर्गापूजा म्हणून ओळखला जातो ज्यात देवीच्या मूर्तीची मोठ्या उत्साहाने स्थापना आणि विसर्जन केले जाते. महाराष्ट्रात दसऱ्याच्या दिवशी आपट्याच्या झाडाची पाने सोने म्हणून एकमेकांना देण्यात येतात आणि शस्त्रपूजा केली जाते.
दसरा हा सण जीवनात सकारात्मकता आणि विजयाचे महत्त्व सांगतो. हा सण आपल्याला शिकवतो की कष्ट, धैर्य आणि न्याय यामुळे शेवटी विजय मिळवता येतो. सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून दसरा आपल्याला एकमेकांशी प्रेमाने आणि एकतेने वागण्याचा संदेश देतो. सत्य निष्ठा आणि न्याय हे जीवनाचे आदर्श मूल्य असावेत असा संदेश हा सण देतो.
दसरा हा सण भारतीय संस्कृतीतील एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. हा सण केवळ धार्मिक नाही तर सांस्कृतिक, सामाजिक आणि मानसिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. सत्याचा विजय, दुर्जनांचा पराभव आणि चांगुलपणाचे महत्त्व आपल्याला दसऱ्याच्या उत्सवातून शिकायला मिळते. म्हणूनच दसरा हा सण प्रत्येकाच्या जीवनात आनंद, विजय आणि सत्याची प्रेरणा घेऊन येतो.
दसरा ह्या सणाचा मुख्य उद्देश मानवांमध्ये सत्य, धर्म, न्याय, सदाचार आणि माणसिक शांतीचे वाटचाल करणे आहे. हे सण मूळत देवीची उपास्या करण्याच्या दृष्टीने साजरे केलेले आहे.
दसर्‍याचे महत्व हे आहे की आपल्याला प्रेम, आत्मविश्वास, धैर्य आणि आत्मस्वतंत्र्याच्या महत्वाचे प्रतिपादन करते. या सणाच्या माध्यमातून आम्ही खरोखरच्या जीवनाच्या मूल्यांवर एक नवीन दृष्टिकोन विकसवितो. आजच्या काळात जरी रावण आणि महिषासूर सारखे राक्षस नसले तरी आतंकवाद, जबरदस्ती धर्मांतरण, लव्ह जिहाद, हिंदू धर्मवर होत असलेले वैचारिक हल्ले अशा अनेक अधर्मी बाबींचा आपण सर्व मिळून नाश करू हीच विजयादशमी निमित्त प्रतिज्ञा करूया-
!! हिंदू संस्कृती, हिंदुत्व आपली शान !!
!! सोने लुटून साजरा करू दसरा आणि वाढवू राष्ट्राची शान !!
डॉ. प्रविण जोशी
