परमपूज्य दलाई लामा त्यांच्या ९० व्या वर्षात पदार्पण करत असताना, त्यांचे जीवन केवळ एका व्यक्तीचा प्रवास नाही, तर ते शांती, करुणा आणि स्वातंत्र्याच्या संघर्षाचे जागतिक प्रतीक बनले आहे. त्यांचे अस्तित्व भारताच्या धर्मस्वातंत्र्याच्या आणि सहिष्णुतेच्या मूल्यांचे मूर्तिमंत स्वरूप आहे. तिबेटचे सर्वोच्च आध्यात्मिक गुरु आणि भारताचे सर्वात प्रतिष्ठित पाहुणे म्हणून, दलाई लामांचे जीवन भारताच्या नैतिक आणि सांस्कृतिक नेतृत्वाची गाथा सांगते.
कोण आहेत दलाई लामा?
दलाई लामा हे तिबेटी बौद्ध धर्मातील सर्वोच्च आध्यात्मिक नेते आहेत. ते केवळ एक व्यक्ती नसून ‘अवलोकितेश्वर’ (करुणेचे बोधिसत्व) यांचे मानवी रूप मानले जातात, जे सजीवांना दुःखातून मुक्त करण्यासाठी पुन्हा जन्म घेतात. ‘दलाई लामा’ या उपाधीचा अर्थ ‘ज्ञानाचा महासागर’ असा आहे.
सध्याचे १४ वे दलाई लामा, तेनझिन ग्यात्सो, यांचा जन्म ६ जुलै १९३५ रोजी तिबेटच्या एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात झाला. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी त्यांना १३व्या दलाई लामांचा पुनर्जन्म म्हणून ओळखण्यात आले आणि वयाच्या पाचव्या वर्षी त्यांना पोटाला पॅलेसमध्ये राज्याभिषेक करून कठोर आध्यात्मिक शिक्षण देण्यात आले. २०११ पर्यंत ते तिबेटचे राजकीय प्रमुख होते, मात्र त्यानंतर त्यांनी ही सत्ता लोकशाही पद्धतीने निवडून आलेल्या प्रतिनिधींकडे हस्तांतरित केली.
तिबेटमधून भारतात…
एक थरारक प्रवास १९४९ मध्ये चीनने तिबेटवर आक्रमण करून आपला हक्क सांगितला. पुढील दशकात चिनी दडपशाही वाढत गेली. १९५९ मध्ये, चिनी सैन्याकडून आपल्या हत्येचा कट रचला जात असल्याची भीती निर्माण झाल्यावर, दलाई लामांनी तिबेटमधून निसटण्याचा धाडसी निर्णय घेतला.
१७ मार्च १९५९ रोजी, एका सामान्य सैनिकाच्या वेशात, ते घोड्यावर बसून हिमालयाच्या बर्फाळ पर्वतरांगा पार करत भारताच्या दिशेने निघाले. ३१ मार्च १९५९ रोजी ते भारतीय सीमेवर पोहोचले, जिथे भारताचे तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या सरकारने त्यांचे स्वागत केले आणि त्यांना आश्रय दिला. हा निर्णय भारताच्या ‘अतिथी देवो भव:’ आणि शरणागताला अभय देण्याच्या प्राचीन मूल्यांचाच एक भाग होता. त्यानंतर त्यांनी हिमाचल प्रदेशातील धर्मशाळा येथे तिबेटी निर्वासित सरकारची स्थापना केली, जे आजही तिबेटी लोकांच्या हक्कांसाठी कार्यरत आहे.
गेलुग पंथाचे प्रमुख आणि हिंदू धर्माशी नाते
दलाई लामा हे तिबेटी बौद्ध धर्मातील ‘गेलुग’ पंथाचे प्रमुख आहेत. हा पंथ शिस्तबद्ध ध्यान आणि तत्त्वज्ञानासाठी ओळखला जातो. मात्र, त्यांची भूमिका केवळ एका पंथापुरती मर्यादित नाही; ते सर्व तिबेटी बौद्ध पंथांमध्ये एकतेचे प्रतीक आहेत.
तिबेटी बौद्ध धर्माचा एक महत्त्वाचा भाग असलेला वज्रयान बौद्ध धर्म आणि हिंदू धर्म यांच्यात खोलवर साम्य आहे. दोन्ही धर्मांचे मूळ भारतात असल्याने अनेक संकल्पना समान आहेत:
- कर्म आणि पुनर्जन्म: दोन्ही धर्म कर्माच्या सिद्धांतावर आणि जन्म-मृत्यूच्या चक्रावर (संसार) विश्वास ठेवतात.
- मोक्ष आणि निर्वाण: संसारातून मुक्ती हे दोन्ही धर्मांचे अंतिम ध्येय आहे.
- धर्म आणि अहिंसा: दोन्ही परंपरांमध्ये ‘धर्म’ (कर्तव्य आणि नैसर्गिक नियम) आणि ‘अहिंसा’ यांना मध्यवर्ती स्थान आहे.
- ध्यान आणि मंत्र: ध्यान, समाधी आणि ‘ओम मणि पद्मे हम’ सारख्या मंत्रांचा वापर दोन्ही परंपरांमध्ये आढळतो.
बौद्ध धर्म हा भारताच्याच व्यापक आध्यात्मिक परंपरेतून उदयास आलेला एक प्रवाह आहे, आणि दलाई लामांना आश्रय देऊन भारताने आपल्याच सांस्कृतिक वारशाचे रक्षण केले आहे.
चीनचा हस्तक्षेप आणि उत्तराधिकाराचा संघर्ष
चीन दलाई लामांना एक ‘फुटीरतावादी’ आणि ‘भिक्खूच्या वेशातील लांडगा’ मानतो. चीनला भीती वाटते की दलाई लामांचे आध्यात्मिक नेतृत्व तिबेटी अस्मितेला जिवंत ठेवते. त्यामुळे, चीनने तिबेटी संस्कृती, भाषा आणि बौद्ध मठांवर कठोर निर्बंध लादले आहेत, ज्याला अनेकजण ‘सांस्कृतिक नरसंहार’ मानतात.
सध्याचा सर्वात मोठा संघर्ष दलाई लामांच्या उत्तराधिकाराचा आहे. चीनचा आग्रह आहे की पुढील दलाई लामांची निवड बीजिंग सरकारच्या मंजुरीनेच झाली पाहिजे. यामागे तिबेटी बौद्ध धर्मावर पूर्ण नियंत्रण मिळवण्याचा आणि तिबेटच्या स्वातंत्र्य चळवळीला चिरडून टाकण्याचा चीनचा डाव आहे. मात्र, दलाई लामांनी हे स्पष्ट केले आहे की त्यांचा उत्तराधिकारी चीनच्या नियंत्रणातून नव्हे, तर एका स्वतंत्र आणि लोकशाही देशातून निवडला जाईल आणि हा अधिकार केवळ त्यांच्या ‘गाडेन फोड्रँग ट्रस्ट’ला असेल.
भू-राजकीय महत्त्व आणि भारताची भूमिका
दलाई लामा हे आज केवळ एक आध्यात्मिक नेते राहिलेले नाहीत, तर ते भू-राजकीय पटावरील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व बनले आहेत.
- सॉफ्ट पॉवर: दलाई लामा भारतासाठी एक मोठी ‘सॉफ्ट पॉवर’ आहेत. त्यांच्यामुळे भारताला जागतिक स्तरावर नैतिक उंची मिळते.
- आंतरराष्ट्रीय भूमिका: अमेरिकेने ‘तिबेटी धोरण आणि समर्थन कायदा २०२०’ अंतर्गत स्पष्ट केले आहे की दलाई लामांच्या उत्तराधिकार प्रक्रियेत चीनच्या हस्तक्षेपाला ते मान्यता देणार नाहीत.
- भारताची भूमिका: भारताने दलाई लामांना केवळ आश्रय दिला नाही, तर त्यांच्या उत्तराधिकारी निवडण्याच्या हक्कालाही अप्रत्यक्षपणे पाठिंबा दिला आहे. अरुणाचल प्रदेशच्या मुख्यमंत्र्यांचे नुकतेच आलेले वक्तव्य की “पुढील दलाई लामा चीनमधून नसतील” हे भारताची भूमिका अधिक स्पष्ट करते.
भारताच्या नैतिक नेतृत्वाची साक्ष
दलाई लामांचे भारतात असणे हे केवळ एका शरणागताला दिलेला आश्रय नाही, तर ते भारताच्या हजारो वर्षांच्या सहिष्णू आणि आध्यात्मिक परंपरेचे जिवंत प्रतीक आहे. चीनच्या विस्तारवादी आणि दडपशाही धोरणांपुढे भारताने दलाई लामांच्या रूपाने अहिंसा, करुणा आणि धार्मिक स्वातंत्र्याचे निशाण उंचावले आहे. दलाई लामा आणि भारत यांचे नाते हे एका हुकूमशाही शक्तीविरुद्धच्या नैतिक आणि आध्यात्मिक संघर्षाचे प्रतीक आहे, जे भविष्यातही जगाला प्रेरणा देत राहील.
