लष्कराला पाठिंबा दर्शवणारे “नागरी संरक्षण मॉक ड्रील”

७ मे २०२५ रोजी भारतातील २४४ जिल्ह्यांमध्ये आयोजित करण्यात येणाऱ्या देशव्यापी नागरी संरक्षण मॉक ड्रिल ही  १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धानंतर प्रथमच आयोजित करण्यात आलेला हा व्यापक सराव, भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षा आणि आपत्कालीन सज्जतेच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा दर्शवतो. सध्याच्या गुंतागुंतीच्या भू-राजकीय परिस्थितीत, विशेषतः २२ एप्रिल २०२५ रोजी पहलगाम येथे झालेल्या क्रूर दहशतवादी हल्ल्याच्या पार्श्वभूमीवर ¹, या सरावाचे महत्त्व अधोरेखित होते. हा सराव केवळ तांत्रिक क्षमतांची चाचणी नव्हता, तर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखालील भाजप सरकारच्या ² दूरदृष्टीचे आणि आपल्या नागरिकांच्या सुरक्षेप्रती असलेल्या अटूट वचनबद्धतेचे प्रतीक आहे. 

१. Analytical View : 

• १.१ संदर्भ आणि पार्श्वभूमी (Contextual Background)
  ७ मे २०२५ रोजी भारताने एका अभूतपूर्व देशव्यापी नागरी संरक्षण मॉक ड्रिलचे आयोजन केले आहे, ज्याने राष्ट्रीय सज्जतेच्या इतिहासात एका नव्या अध्यायाची सुरुवात केली आहे. १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धाच्या निर्णायक विजयानंतर ⁴, तब्बल ५४ वर्षांनी अशा मोठ्या प्रमाणावरील सरावाचे पुनरुज्जीवन होत आहे. हे पुनरुज्जीवन एका अत्यंत संवेदनशील आणि आव्हानात्मक काळात होत आहे. २२ एप्रिल २०२५ रोजी जम्मू आणि काश्मीरमधील पहलगाम येथील निसर्गरम्य बैसरन खोऱ्यात झालेल्या अमानुष दहशतवादी हल्ल्याने संपूर्ण देशाला हादरवून सोडले. या हल्ल्यात २६ निष्पाप पर्यटक, ज्यात अनेक भारतीय आणि एका नेपाळी नागरिकाचा समावेश होता, त्यांची निर्घृण हत्या करण्यात आली त्यांचा धर्म विचारून “हिंदू” असण्यामुळे त्यांना मारण्यात आले.¹ या भ्याड हल्ल्याने केवळ जीवितहानीच केली नाही, तर भारताच्या सुरक्षेसमोर गंभीर प्रश्नचिन्ह उभे केले आणि पाकिस्तानसोबतच्या संबंधांमध्ये तीव्र तणाव निर्माण केला.² सीमेपलीकडून होणारे शस्त्रसंधीचे उल्लंघन ² आणि वाढती प्रादेशिक अस्थिरता ⁸ यामुळे राष्ट्रीय सुरक्षेची चिंता अधिक गडद झाली.
  

या गंभीर पार्श्वभूमीवर, भारताच्या गृह मंत्रालयाने (MHA) २ मे २०२५ रोजी या देशव्यापी मॉक ड्रिलची घोषणा केली.¹ हा निर्णय देशासमोरील “नवीन आणि गुंतागुंतीच्या धोक्यांना” ² तोंड देण्यासाठी उचललेले एक महत्त्वपूर्ण आणि आवश्यक पाऊल म्हणून पाहिले जात आहे. सरकारने हे स्पष्ट केले की हा सराव कोणत्याही तात्काळ युद्धाचे संकेत नसून, तो एक सावधगिरीचा उपाय (precautionary initiative) आहे.¹ तथापि, या सरावाचे प्रमाण, त्याची वेळ आणि त्यामागील स्पष्ट राजकीय इच्छाशक्ती, हे दर्शवते की भारत आपल्या राष्ट्रीय सुरक्षेबाबत किती गंभीर आहे आणि कोणत्याही संभाव्य धोक्याचा सामना करण्यासाठी तो किती सज्ज आहे. येणाऱ्या युद्धास आपल्या नागरिकांना तयार करणे हा आहे का ?  हा सराव केवळ भूतकाळातील पद्धतींची नक्कल नक्कीच नाही, तर तो सध्याच्या आणि भविष्यातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी भारताच्या संरक्षण सज्जतेच्या धोरणातील एका महत्त्वपूर्ण बदलाचे प्रतीक होता. पहलगाम हल्ल्यासारख्या घटनांनंतर केवळ प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, संभाव्य धोक्यांचा अंदाज घेऊन त्यासाठी आधीच तयारी करणे, हा यामागील मुख्य विचार दिसतो. हा सराव म्हणजे भारताच्या संरक्षण सज्जतेच्या धोरणातील एका नवीन, अधिक सक्रिय आणि आत्मविश्वासपूर्ण युगाची नांदी आहे.
या सरावाचे आयोजन हे केवळ एक प्रशासकीय किंवा लष्करी प्रक्रिया नाही, तर १९७१ च्या युद्धाच्या वेळी दिसलेल्या राष्ट्रीय एकजुटीस आणि दृढ निश्चयच्या भावनेस आवाहन आहे.  पहलगाम हल्ल्याने निर्माण केलेल्या दुःखाच्या आणि संतापाच्या वातावरणात, हा सराव देशाच्या संरक्षणासाठी सज्ज राहण्याच्या सामूहिक इच्छेचे आणि क्षमतेचे प्रदर्शन करत होता.

• १.२ राष्ट्रीय सुरक्षेतील महत्त्व (Significance in National Security)
  २०२५ चा नागरी संरक्षण मॉक ड्रिल हा भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षा धोरणाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरेल. याचे महत्त्व केवळ आपत्कालीन परिस्थितीत प्रतिसाद देण्याच्या तांत्रिक बाबींपुरते मर्यादित नाही, तर ते अधिक व्यापक आहे. प्रथम, हा सराव संभाव्य बाह्य आक्रमणे, विशेषतः हवाई हल्ले ¹ किंवा शत्रूराष्ट्रांकडून होणाऱ्या इतर प्रतिकूल कारवायांना तोंड देण्यासाठी देशाच्या तयारीचे मूल्यांकन करेल. हवाई हल्ला सूचना प्रणाली, ब्लॅकआऊटची अंमलबजावणी, आणि नागरिकांचे सुरक्षित स्थळी निर्वासन यांसारख्या उपायांची चाचणी घेऊन, प्रत्यक्ष आणीबाणीच्या वेळी होणारे नुकसान कमी करणे  हा त्याचा उद्देश आहे.²
  दुसरे म्हणजे, हा सराव राष्ट्रीय प्रसंगावधानता (national resilience) वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा आहे. केवळ लष्करी किंवा पोलीस यंत्रणाच नव्हे, तर सामान्य नागरिकांनाही ¹ आपत्कालीन परिस्थितीत कसे वागावे, स्वतःचे आणि इतरांचे संरक्षण कसे करावे, याचे प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. या सरावाने नागरिकांमध्ये जागरूकता निर्माण होईल¹ आणि त्यांना प्रथमोपचार, आश्रय घेणे आणि शांत राहणे यांसारख्या मूलभूत गोष्टी शिकवल्या जातील.⁴ यामुळे आपत्तीच्या वेळी भीती आणि गोंधळ कमी होऊन, नागरिक अधिक प्रभावीपणे परिस्थितीला सामोरे जाऊ शकतील. हा ‘संपूर्ण राष्ट्राचा दृष्टिकोन’ (whole-of-nation approach) राष्ट्रीय सुरक्षेला केवळ सरकारची जबाबदारी न मानता, प्रत्येक नागरिकाची कर्तव्य भावना वाढीस लावेल.
  तिसरे आणि महत्त्वाचे म्हणजे, हा सराव भारताच्या शत्रूंना आणि आंतरराष्ट्रीय समुदायाला एक स्पष्ट संदेश देईल.⁸. संदेश हा आहे की भारत आपल्या सार्वभौमत्वाचे आणि नागरिकांच्या सुरक्षेचे रक्षण करण्यासाठी कटिबद्ध आहे आणि त्यासाठी आवश्यक ती सर्व पाऊले उचलण्यास तयार आहे. यातून भारताची वाढती संरक्षण क्षमता आणि आत्मविश्वास दिसून येतो.
  चौथे, या सरावाने केंद्र, राज्य आणि जिल्हा स्तरावरील विविध सरकारी यंत्रणांमध्ये ¹ समन्वय आणि सहकार्य वाढवण्यास मदत होईल. पोलीस, अग्निशमन दल, आरोग्य सेवा, आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणे आणि लष्करी दले (विशेषतः भारतीय हवाई दल ²) यांच्यात एकत्रितपणे काम करण्याची क्षमता तपासली जाईल. आपत्कालीन परिस्थितीत जलद आणि प्रभावी प्रतिसाद देण्यासाठी हा समन्वय अत्यंत आवश्यक आहे. थोडक्यात, हा मॉक ड्रिल भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षा यंत्रणेला अधिक मजबूत, लवचिक आणि प्रतिसादक्षम बनवणारा एक महत्त्वपूर्ण उपक्रम आहे.

२. ऐतिहासिक आढावा (Historical Overview)

• २.१ मागील सराव: १९७१ चा आदर्श (Past Drills: The 1971 Precedent)
  भारताच्या संरक्षण सज्जतेच्या इतिहासात १९७१ सालचे महत्त्व आहे. त्यावर्षी झालेल्या भारत-पाकिस्तान युद्धादरम्यान ⁴, देशाने शेवटचा मोठा देशव्यापी नागरी संरक्षण सराव अनुभवला होता.¹² तो काळ युद्धाच्या प्रत्यक्ष धोक्याचा होता आणि संपूर्ण राष्ट्र एकजुटीने शत्रूचा सामना करण्यासाठी सज्ज झाले होते. त्यावेळच्या सरावांचे स्वरूप प्रामुख्याने संभाव्य हवाई हल्ल्यांपासून बचावावर केंद्रित होते. प्रमुख शहरांमध्ये आणि संवेदनशील भागांमध्ये नियमितपणे हवाई हल्ल्याची सूचना देणारे सायरन वाजवले जात ¹³ आणि ‘ब्लॅकआऊट’ची (संपूर्ण दिवे बंद करण्याची क्रिया) कठोरपणे अंमलबजावणी केली जात असे.⁴
  त्या काळातील साक्षीदारांच्या आठवणींनुसार ¹³, सायंकाळी विशिष्ट वेळी सायरन वाजताच घरांमधील आणि रस्त्यांवरील दिवे त्वरित बंद केले जात. नागरिक आपापल्या घरात सुरक्षित ठिकाणी आश्रय घेत आणि खिडक्यांना जाड कागद किंवा पडदे लावून प्रकाशाची बारीक तिरीपही बाहेर जाणार नाही याची काळजी घेत.¹³ ऑल इंडिया रेडिओवरून सतत सूचना आणि मार्गदर्शन प्रसारित केले जात असे.¹³ शत्रूच्या विमानांना दिशाभूल करण्यासाठी आणि लक्ष्य साधण्यापासून रोखण्यासाठी हे ब्लॅकआऊट अत्यंत प्रभावी ठरले. आग्रा येथील जगप्रसिद्ध ताजमहालसारख्या महत्त्वाच्या राष्ट्रीय वास्तूंनाही शत्रूच्या नजरेपासून वाचवण्यासाठी काळ्या कापडाने पूर्णपणे झाकण्यात आले होते ¹³, जे तत्कालीन धोक्याच्या गांभीर्याचे प्रतीक होते.
  १९७१ चा तो सराव केवळ तांत्रिक नव्हता, तर तो राष्ट्रीय संकटाच्या काळात नागरिकांचे मनोधैर्य वाढवणारा आणि त्यांच्यात शिस्त व सामूहिक जबाबदारीची भावना रुजवणारा होता.¹³ त्यावेळच्या सरावांनी हे सिद्ध केले की, केवळ सशस्त्र सेनाच नव्हे, तर सामान्य नागरिकही देशाच्या संरक्षणात महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात.  
• २.२ धोरणात्मक उत्क्रांती आणि कायदेशीर चौकट (Evolution of Strategy and Legal Framework)
  भारतातील नागरी संरक्षणाची संकल्पना आणि त्याची कायदेशीर चौकट हळूहळू विकसित झाली आहे. सुरुवातीला, विशेषतः १९६२ च्या चीन युद्धापूर्वी, नागरी संरक्षणाकडे केवळ एक तात्कालिक उपाय म्हणून पाहिले जात होते आणि त्याची व्याप्ती मर्यादित होती. राज्यांना केवळ संभाव्य धोक्यांबद्दल जागरूक केले जात असे आणि प्रमुख शहरांसाठी कागदोपत्री योजना तयार ठेवण्यास सांगितले जात असे.¹⁶
  मात्र, १९६२ च्या चीन युद्धाने आणि १९६५ च्या पाकिस्तान युद्धाने ¹⁶ भारताला आपल्या नागरी संरक्षण धोरणाचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडले. या युद्धांच्या अनुभवांतून हे स्पष्ट झाले की, केवळ लष्करी सज्जता पुरेशी नाही, तर नागरिकांचे संरक्षण आणि युद्धकाळात जीवनावश्यक सेवा सुरळीत ठेवण्यासाठी एका मजबूत आणि संघटित नागरी संरक्षण यंत्रणेची आवश्यकता आहे. या गरजेतूनच भारतीय संसदेने मे १९६८ मध्ये ‘नागरी संरक्षण कायदा, १९६८’ (Civil Defence Act, 1968 – Act 27 of 1968) संमत केला.¹⁶ हा कायदा संपूर्ण भारतासाठी लागू करण्यात आला ¹⁸ आणि त्याने नागरी संरक्षणाला एक कायदेशीर आधार दिला.
  या कायद्यानुसार, ‘नागरी संरक्षण’ म्हणजे कोणत्याही प्रतिकूल हल्ल्यापासून (मग तो हवाई, जमिनी, सागरी किंवा इतर ठिकाणांहून असो) भारतातील कोणत्याही व्यक्ती, मालमत्ता, ठिकाण किंवा वस्तूचे संरक्षण करण्यासाठी योजलेले उपाय, ज्यात प्रत्यक्ष लढाईचा समावेश नाही.¹⁸ तसेच, अशा हल्ल्याचा प्रभाव पूर्णपणे किंवा अंशतः कमी करणे हे देखील त्यात समाविष्ट आहे.¹⁸ या कायद्याने केंद्र सरकारला नागरी संरक्षणासाठी नियम बनवण्याचा अधिकार दिला (कलम ३) ¹⁹ आणि राज्य सरकारांना आपापल्या क्षेत्रात ‘नागरी संरक्षण दल’ (Civil Defence Corps) स्थापन करण्याचा अधिकार दिला (कलम ४).¹⁹
  या कायद्याच्या आधारे केंद्र सरकारने ‘नागरी संरक्षण नियम, १९६८’ (Civil Defence Rules, 1968) तयार केले.¹ या नियमांमध्ये दिवे आणि आवाजावर नियंत्रण ठेवणे ²¹, मालमत्तेचे संरक्षण करणे, आग प्रतिबंधक उपाय योजणे ²¹, धोकादायक वस्तूंचा वापर नियंत्रित करणे, नागरिकांचे निर्वासन करणे ²¹, महत्त्वाच्या आस्थापनांची सुरक्षा सुनिश्चित करणे ²¹ अशा अनेक महत्त्वाच्या बाबींचा समावेश आहे. कायद्याचे कलम १९ गृह मंत्रालयाला आवश्यकतेनुसार सराव आयोजित करण्याचे अधिकार देते.²⁴ तसेच, ‘नागरी संरक्षण विनियम, १९६८’ (Civil Defence Regulations, 1968) ²² स्वयंसेवकांच्या नोंदणी आणि प्रशिक्षणासंबंधी मार्गदर्शन करतात.
  काळाच्या ओघात आणि बदलत्या सुरक्षा आव्हानांच्या पार्श्वभूमीवर, या कायदेशीर चौकटीत महत्त्वपूर्ण बदल करण्यात आला. ‘नागरी संरक्षण (सुधारणा) कायदा, २००९’ (Civil Defence (Amendment) Act, 2009 – Act 3 of 2010) द्वारे ¹⁶ नागरी संरक्षण दलाच्या भूमिकेत वाढ करण्यात आली. आता केवळ शत्रूच्या हल्ल्यापासून संरक्षणच नव्हे, तर नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित आपत्तींच्या व्यवस्थापनाची (Disaster Management) अतिरिक्त जबाबदारीही त्यांच्यावर सोपवण्यात आली आहे.¹⁶ यामुळे नागरी संरक्षण दलाची भूमिका अधिक व्यापक झाली आणि ते देशाच्या समग्र आपत्कालीन प्रतिसाद यंत्रणेचा एक अविभाज्य भाग बनले.  

३. २०२५ च्या सरावाचे उद्दिष्ट्ये (Objectives of the 2025 Drill)

७ मे २०२५ रोजी आयोजित करण्यात आलेल्या देशव्यापी नागरी संरक्षण मॉक ड्रिलची उद्दिष्ट्ये केवळ तांत्रिक चाचणीपुरती मर्यादित नाही, तर ती भारताच्या संरक्षण सज्जतेच्या व्यापक धोरणाचा भाग आहे. गृह मंत्रालयाच्या (MHA) निर्देशानुसार ¹, या सरावामागे स्पष्ट आणि बहुआयामी हेतू आहेत:

• ३.१ सज्जता आणि प्रतिसाद क्षमता चाचणी (Testing Preparedness and Response):
• या सरावाचा प्राथमिक उद्देश युद्धसदृश परिस्थिती ¹ किंवा हवाई हल्ले, क्षेपणास्त्र हल्ले यांसारख्या ¹ मोठ्या आपत्कालीन घटनांमध्ये देशाची प्रतिसाद क्षमता तपासणे हा होता. यामध्ये विविध यंत्रणा आणि प्रक्रियांची चाचणी घेण्यात आली:

• हवाई हल्ला सूचना प्रणाली (Air Raid Warning Systems): देशभरातील प्रमुख शहरांमध्ये आणि संवेदनशील ठिकाणी बसवण्यात आलेले सायरन ² योग्यरित्या कार्यरत आहेत का आणि त्यांच्या आवाजाने नागरिकांना वेळेवर सतर्क केले जाऊ शकते का, याची चाचणी घेणे.²
• निर्वासन योजना (Evacuation Plans): धोकादायक भागांमधून नागरिकांना सुरक्षित ठिकाणी हलवण्यासाठी तयार केलेल्या योजना ¹ किती व्यवहार्य आणि प्रभावी आहेत, याचे मूल्यांकन करणे. यात निर्वासन मार्ग, वेळेचे नियोजन आणि आश्रयस्थानांची उपलब्धता तपासणे समाविष्ट होते.⁴
• ब्लॅकआऊट उपाय (Blackout Measures): हवाई हल्ल्यांच्या वेळी शत्रूच्या विमानांना लक्ष्य साधणे कठीण जावे यासाठी दिवे बंद करण्याच्या (ब्लॅकआऊट) प्रक्रियेची ¹ अंमलबजावणी आणि परिणामकारकता तपासणे.
• नियंत्रण कक्ष (Control Rooms): आपत्कालीन परिस्थितीत माहितीचे संकलन, विश्लेषण आणि आदेशांचे प्रसारण करण्यासाठी उभारलेले मुख्य आणि पर्यायी नियंत्रण कक्ष ² पूर्ण क्षमतेने कार्यरत आहेत का, हे तपासणे.

या चाचण्यांमधून केवळ यंत्रणांची कार्यक्षमताच तपासली जाईल असे नाही, तर प्रत्यक्ष कार्यवाहीतील त्रुटी आणि उणिवा (response gaps) ओळखण्यावरही भर देण्यात येईल.¹ विशेषतः तळागाळातील (grassroots level) तयारीमधील कमतरता शोधून त्या दूर करण्यासाठी उपाययोजना करणे, हे महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. यासाठीच गृह मंत्रालयाने सर्व सहभागी राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांना सरावानंतर तपशीलवार ‘कृती अहवाल’ (Action Taken Report) सादर करण्याचे निर्देश दिले आहेत, ज्यात आढळलेल्या त्रुटी आणि सुधारणांसाठीच्या शिफारशींचा समावेश असेल.¹ हे दर्शवते की हा सराव केवळ एक प्रदर्शन नसून, तो एका निरंतर सुधारणा प्रक्रियेचा भाग आहे.

• ३.२ समन्वय आणि सहकार्य वृद्धी (Enhancing Coordination and Collaboration):

• आपत्कालीन परिस्थितीत यशस्वी प्रतिसाद देण्यासाठी विविध यंत्रणांमध्ये उत्तम समन्वय असणे अत्यावश्यक आहे. या सरावाचे एक प्रमुख उद्दिष्ट केंद्र, राज्य आणि जिल्हा स्तरावरील प्रशासकीय यंत्रणा ¹ यांच्यात समन्वय सुधारणे हे होते. यामध्ये गृह मंत्रालय, राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA), राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (SDMA), जिल्हा प्रशासन, पोलीस दल, आरोग्य विभाग, अग्निशमन दल ⁸ यांसारख्या अनेक सरकारी संस्थांचा समावेश असेल.
• या सरावात भारतीय हवाई दलासोबत (IAF) समन्वय साधण्यावर विशेष भर देण्यात येईल.² हवाई हल्ल्यासारख्या परिस्थितीत IAF ची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते. त्यामुळे, नागरी संरक्षण यंत्रणा आणि IAF यांच्यातील संवाद प्रणाली, जसे की हॉटलाइन आणि रेडिओ कम्युनिकेशन लिंक्स ², यांची चाचणी घेणे आणि त्या सुरळीत कार्यरत असल्याची खात्री करणे, हे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे. हवाई धोक्याची पूर्वसूचना मिळवणे आणि त्यानुसार नागरी संरक्षणाचे उपाय योजणे यासाठी हा समन्वय निर्णायक ठरेल.
• सरकारी यंत्रणांव्यतिरिक्त, होम गार्ड, नागरी संरक्षण स्वयंसेवक, NCC, NSS, यांसारख्या स्वयंसेवी संस्था आणि सामान्य नागरिक यांच्यातही समन्वय साधण्याचा प्रयत्न या सरावातून करण्यात येईल. आपत्कालीन परिस्थितीत सर्वांनी एकत्रितपणे आणि प्रभावीपणे कसे काम करावे, यासाठी हा समन्वय आवश्यक आहे.

• ३.३ जनजागृती आणि प्रशिक्षण (Public Awareness and Training):

• राष्ट्रीय सज्जता केवळ सरकारी यंत्रणा आणि पायाभूत सुविधांवर अवलंबून नसते, तर त्यात नागरिकांची भूमिकाही तितकीच महत्त्वाची असते. या सरावाचा एक महत्त्वाचा उद्देश नागरिकांमध्ये आपत्कालीन परिस्थितीबाबत जागरूकता निर्माण करणे आणि त्यांना स्व-संरक्षणासाठी आवश्यक असलेले मूलभूत प्रशिक्षण ¹ देणे हा आहे.
• शाळा, महाविद्यालये, कार्यालये, सांस्कृतिक कार्यालय, समाज मंदिर, चावडी इत्यादी ठिकाणी ¹ विशेष प्रशिक्षण सत्रांचे आयोजन करण्यात येईल. यामध्ये नागरिकांना हवाई हल्ल्याचे सायरन वाजल्यावर काय करावे, सुरक्षित आश्रय कसा घ्यावा ⁴, प्रथमोपचार कसे करावे ⁴, अफवांवर विश्वास न ठेवता अधिकृत माहिती कशी मिळवावी आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, अशा परिस्थितीत घाबरून न जाता शांत कसे राहावे ⁴, याचे शिक्षण देण्यात येईल.
• विशेषतः विद्यार्थी आणि युवक वर्गाला ¹ या प्रशिक्षणात मोठ्या प्रमाणावर सहभागी करून घेण्यात येईल, जेणेकरून भविष्यातील पिढी आपत्कालीन परिस्थितीला तोंड देण्यासाठी अधिक सक्षम होईल.
• या जनजागृती आणि प्रशिक्षणामुळे नागरिकांमध्ये केवळ कौशल्येच विकसित होतील असे नाही , तर त्यांच्या मनात राष्ट्रीय सज्जतेबद्दल एक प्रकारचा विश्वास आणि आत्मविश्वासही निर्माण होईल.¹ त्यांना हा विश्वास मिळेल की, सरकार त्यांच्या सुरक्षेसाठी कटिबद्ध आहे आणि कोणत्याही संकटाचा सामना करण्यासाठी देश सज्ज आहे. हा मानसिक पैलू राष्ट्रीय मनोधैर्य उंचावण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो.

४. अंमलबजावणी आणि उपक्रम (Implementation and Activities)

• ४.१ व्याप्ती आणि प्रमाण (Scope and Scale):
  गृह मंत्रालयाच्या अधिकृत सूचनेनुसार, हा सराव देशभरातील २४४ वर्गीकृत नागरी संरक्षण जिल्ह्यांमध्ये एकाच वेळी आयोजित करण्यात येईल.¹ काही वृत्तांमध्ये हा आकडा जवळपास ३०० जिल्हे ²⁵ किंवा २५९ स्थळे ²⁶ असाही नमूद केला गेला, जे कदाचित प्रशासकीय जिल्ह्यांव्यतिरिक्त विशिष्ट संवेदनशील ठिकाणांचा समावेश दर्शवते. ‘नागरी संरक्षण जिल्हा’ ही संकल्पना सामान्य प्रशासकीय जिल्ह्यापेक्षा वेगळी असू शकते आणि त्यात लष्करी तळ, अणुऊर्जा प्रकल्प किंवा तेल शुद्धीकरण कारखाना असलेले भौगोलिक क्षेत्र समाविष्ट असू शकते.²⁸ या सरावाने भारताच्या कानाकोपऱ्याला स्पर्श होईल, ज्यात शहरी आणि ग्रामीण दोन्ही भागांचा समावेश आहे¹, आणि त्याचे नियोजन अगदी गाव पातळीपर्यंत होईल ⁹, जेणेकरून तळागाळातील सज्जता तपासता येईल.
  या जिल्ह्यांची निवड अत्यंत विचारपूर्वक करण्यात आली होती. त्यात आंतरराष्ट्रीय सीमेला लागून असलेल्या जिल्ह्यांचा (उदा. पंजाब, राजस्थान, गुजरात, जम्मू आणि काश्मीर मधील) ² समावेश आहे, तसेच देशातील महत्त्वपूर्ण आणि संवेदनशील पायाभूत सुविधा असलेल्या जिल्ह्यांनाही (उदा. अणुऊर्जा प्रकल्प, लष्करी तळ, तेल शुद्धीकरण कारखाने, मोठी धरणे, बंदरे, दळणवळण केंद्रे) ²⁵ प्राधान्य देण्यात आले आहे. या २४४ (किंवा अधिक) ठिकाणांपैकी १९ ठिकाणांना ‘सर्वोच्च प्राधान्य’ (top priority) दिली गेले आहे ⁸, जेथे अधिक केंद्रित सराव करण्यात येईल. यावरून हे स्पष्ट होते की, हा सराव केवळ एक देशव्यापी घोषणा नाही, तर तो एका सुनियोजित, धोका-आधारित (risk-based) आणि संसाधन-केंद्रित धोरणाचा भाग आहे, ज्यात सर्वाधिक संवेदनशील आणि महत्त्वपूर्ण क्षेत्रांवर विशेष लक्ष केंद्रित केले गेले आहे.  

• ४.२ सहभागी घटक (Participants):
  या देशव्यापी मॉक ड्रिलचे यश केवळ सरकारी यंत्रणांच्या तयारीवर अवलंबून नव्हते, तर त्यात समाजातील विविध घटकांच्या सक्रिय सहभागाचे मोठे योगदान होते. हा सराव खऱ्या अर्थाने ‘संपूर्ण राष्ट्राचा दृष्टिकोन’ (whole-of-nation approach) दर्शवणारा आहे, ज्यात प्रशासकीय अधिकारी, सुरक्षा दले, स्वयंसेवी संस्था आणि सामान्य नागरिक खांद्याला खांदा लावून सहभागी होतील.
  या सरावातील प्रमुख सहभागी घटकांमध्ये खालीलप्रमाणे समावेश होता:

• शासकीय यंत्रणा: जिल्हा नियंत्रक (District Controllers) आणि जिल्हा प्रशासनातील विविध अधिकारी ¹, राज्य आणि राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (SDRF/NDRF) ⁸, स्थानिक पोलीस दल ⁸, आरोग्य विभाग ⁸, अग्निशमन दल ², आणि भारतीय हवाई दल (IAF) ² (समन्वयासाठी).
• नागरी संरक्षण आणि स्वयंसेवी दल: नागरी संरक्षण वॉर्डन आणि स्वयंसेवक ¹, होम गार्ड्स (सक्रिय आणि आरक्षित).¹ हे प्रशिक्षित स्वयंसेवक आपत्कालीन परिस्थितीत पहिल्या प्रतिसादकाची (first responder) महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतिल.
• युवक आणि विद्यार्थी संघटना: राष्ट्रीय छात्र सेना (NCC) ¹ आणि राष्ट्रीय सेवा योजना (NSS) ¹ यांचे कॅडेट्स आणि स्वयंसेवक सहभागी होतील. हे केवळ मनुष्यबळ पुरवण्यासाठीच नव्हे, तर तरुण पिढीमध्ये राष्ट्रीय सुरक्षा आणि नागरिक कर्तव्याची भावना रुजवण्यासाठीही महत्वाचे आहे. 
• शैक्षणिक संस्था: महाविद्यालये आणि शाळांमधील विद्यार्थी.¹ विद्यार्थ्यांना आपत्कालीन परिस्थितीत काय करावे याचे प्रशिक्षण देणे आणि त्यांच्या माध्यमातून त्यांच्या कुटुंबांपर्यंत आणि समाजापर्यंत जागरूकता पोहोचवणे हा उद्देश आहे.²⁷
• सामान्य नागरिक: सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, सामान्य नागरिकांनी ¹ या सरावात मोठ्या उत्साहाने आणि गांभीर्याने भाग घ्यावा.  भाजप खासदारांनाही सामान्य नागरिक म्हणून सहभागी होण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे.³⁰

राष्ट्रीय सुरक्षा ही केवळ गणवेशातील जवानांची जबाबदारी नसून, ती प्रत्येक भारतीयाची सामूहिक जबाबदारी आहे. युवकांचा आणि विद्यार्थ्यांचा लक्षणीय सहभाग हा भविष्यातील भारताच्या सुरक्षिततेसाठी एक आशादायक चित्र निर्माण करते, कारण यातून एक सुजाण आणि सज्ज नागरिक घडवण्याची प्रक्रिया सुरू होते.

• ४.३ सराव परिस्थिती आणि उपक्रम (Simulated Scenarios and Activities):
  ७ मे २०२५ चा मॉक ड्रिल हा केवळ कागदोपत्री सराव नाही, तर त्यात वास्तविक आपत्कालीन परिस्थितीचे ¹ शक्य तितके वास्तववादी अनुकरण करण्यात येईल. युद्धजन्य परिस्थिती ¹ किंवा मोठ्या हल्ल्याच्या वेळी ⁴ उद्भवू शकणाऱ्या विविध घटनांना प्रतिसाद देण्याची क्षमता तपासण्यासाठी अनेक उपक्रम एकाच वेळी राबवण्यात येईल. या सरावातील प्रमुख उपक्रम आणि त्यांचे स्वरूप खालीलप्रमाणे आहे. 

तक्ता १: २०२५ मॉक ड्रिलमधील प्रमुख उपक्रम आणि त्यांचे उद्देश

उपक्रम (Activity)	वर्णन (Description)	मुख्य उद्दिष्ट (Primary Objective)	सहभागी प्रमुख घटक (Key Participants Involved)	संबंधित स्त्रोत (Relevant Snippets)
हवाई हल्ला सूचना सायरन (Air Raid Sirens)	संभाव्य हवाई हल्ल्याची सूचना देण्यासाठी सार्वजनिक सायरन वाजवणे.	नागरिकांना तात्काळ धोक्याची सूचना देणे, इशारा प्रणालीची चाचणी घेणे.	जिल्हा प्रशासन, नागरी संरक्षण, पोलीस.	1
ब्लॅकआऊट (Crash Blackouts)	रात्रीच्या वेळी हल्ल्यापासून बचावासाठी विशिष्ट भागातील सार्वजनिक आणि खाजगी दिवे बंद करणे.	शत्रूच्या हवाई टेहळणी आणि लक्ष्यापासून शहरांना/भागांना लपवणे, नागरिकांना अंधारात वावरण्याची सवय लावणे.	जिल्हा प्रशासन, वीज विभाग, पोलीस, नागरिक.	1
निर्वासन सराव (Evacuation Drills)	नागरिकांना धोकादायक भागांमधून पूर्वनियोजित सुरक्षित आश्रयस्थानांमध्ये हलवणे.	निर्वासन योजनांची व्यवहार्यता तपासणे, नागरिकांना सुरक्षित स्थलांतरणाचे प्रशिक्षण देणे, समन्वय सुधारणे.	जिल्हा प्रशासन, पोलीस, नागरी संरक्षण, SDRF/NDRF, स्वयंसेवक, नागरिक.	1
छलावरण सराव (Camouflage Exercises)	महत्त्वपूर्ण पायाभूत सुविधा (उदा. वीज केंद्रे, लष्करी तळ) शत्रूच्या टेहळणीपासून लपवणे.	महत्त्वाच्या मालमत्तेचे संरक्षण करणे, शत्रूला लक्ष्य साधण्यापासून परावृत्त करणे.	संबंधित पायाभूत सुविधांचे व्यवस्थापन, लष्करी/सुरक्षा दले, नागरी संरक्षण.	1
सार्वजनिक प्रशिक्षण (Public Training)	शाळा, महाविद्यालये, समुदाय केंद्रांमध्ये सुरक्षा उपाय, प्रथमोपचार इत्यादींचे प्रशिक्षण देणे.	नागरिकांमध्ये जागरूकता वाढवणे, त्यांना स्व-संरक्षणासाठी सक्षम करणे, भीती कमी करणे.	नागरी संरक्षण, NDRF/SDRF, शिक्षण विभाग, स्वयंसेवी संस्था, विद्यार्थी, नागरिक.	1
संवाद प्रणाली चाचणी (Communication Link Tests – IAF)	भारतीय हवाई दलासोबत हॉटलाइन/रेडिओ संवाद प्रणालीची चाचणी घेणे.	हवाई हल्ल्याच्या परिस्थितीत IAF आणि नागरी प्रशासनात जलद आणि प्रभावी समन्वय साधणे.	जिल्हा प्रशासन, नागरी संरक्षण, भारतीय हवाई दल.	2
नियंत्रण कक्ष सक्रियण (Control Room Activation)	मुख्य आणि पर्यायी (shadow) नियंत्रण कक्षांची कार्यक्षमता तपासणे.	आपत्कालीन परिस्थितीत माहिती व्यवस्थापन आणि निर्णय प्रक्रियेची सज्जता तपासणे.	जिल्हा प्रशासन, पोलीस, नागरी संरक्षण, संबंधित विभाग.	2
बंकर/खंदक तयारी (Bunker/Trench Preparation)	भूमिगत आश्रयस्थानांची स्वच्छता आणि दुरुस्ती करणे.	आपत्कालीन परिस्थितीत नागरिकांसाठी सुरक्षित आश्रयस्थान उपलब्ध असल्याची खात्री करणे.	जिल्हा प्रशासन, नागरी संरक्षण, संबंधित मालमत्ता मालक.	5

या प्रमुख उपक्रमांव्यतिरिक्त, सरावादरम्यान काही ठिकाणी तात्पुरती वाहतूक वळवण्यात येईल [1, 10] आणि मोबाईल/इंटरनेट सेवेत व्यत्यय येण्याची शक्यता वर्तवण्यात आली आहे[1, 10], जेणेकरून अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतही यंत्रणा कशा प्रकारे कार्यरत राहू शकते, याचे मूल्यांकन करता येईल. 

५. मोदींच्या नेतृत्वाखालील भाजप सरकारची भूमिका (Role of the Modi-led BJP Government)

• ५.१ सुरक्षा-केंद्रित पुढाकार (Security-Focused Initiative):
  हा पुढाकार सरकारच्या मजबूत आणि निर्णायक नेतृत्वाचा पुरावा आहे. या सरावाचे आयोजन आणि अंमलबजावणी यामध्ये केंद्र सरकारची, विशेषतः गृह मंत्रालयाची (MHA), भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे.
  गृह मंत्रालयाने या सरावाचे नियोजन आणि समन्वयाची संपूर्ण जबाबदारी स्वीकारली आहे.¹ मंत्रालयाच्या अंतर्गत येणाऱ्या अग्निशमन सेवा, नागरी संरक्षण आणि होम गार्ड महासंचालनालयाने (DG FS, CD & HG) ⁹ २ मे २०२५ ¹ आणि ५ मे २०२५ ²⁴ रोजी सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांना औपचारिक पत्रे पाठवून सरावाचे निर्देश दिले. या पत्रांमध्ये सरावाची उद्दिष्ट्ये, व्याप्ती आणि अपेक्षित कृती स्पष्ट करण्यात आल्या होत्या. या निर्देशांमध्ये १९६८ च्या नागरी संरक्षण नियमांचा ²⁴ आधार घेण्यात आला आहे, जे दर्शवते की सरकार विद्यमान कायदेशीर चौकटीचा वापर करून राष्ट्रीय सज्जता वाढवण्यासाठी कटिबद्ध आहे.
  केवळ निर्देश देऊनच सरकार थांबले नाही, तर सरावाच्या तयारीवर बारकाईने लक्ष ठेवण्यात आले आहे. केंद्रीय गृह सचिव, श्री. गोविंद मोहन यांनी, सरावाच्या एक दिवस आधी, ६ मे २०२५ रोजी, सर्व राज्यांचे मुख्य सचिव आणि नागरी संरक्षण प्रमुखांसोबत व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंगद्वारे एक उच्चस्तरीय आढावा बैठक घेतली.⁸ या बैठकीत सरावाच्या अंतिम तयारीचा आढावा घेण्यात आला, संभाव्य त्रुटी ओळखण्यात आल्या ⁸ आणि त्या दूर करण्यासाठी आवश्यक मार्गदर्शन करण्यात आले. राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाच्या (NDMA) अधिकाऱ्यांनीही तयारीचा आढावा घेतला आणि त्रुटी सुधारण्यावर भर दिला.³² या बैठकांमधून सरकारच्या समन्वित आणि गंभीर दृष्टिकोनाची प्रचिती येते.
  या सरावाचा संबंध ऑक्टोबर २०२२ मध्ये हरियाणातील सुरजकुंड येथे आयोजित करण्यात आलेल्या राज्यांच्या गृहमंत्र्यांच्या ‘चिंतन शिबिराशी’ ¹¹ देखील जोडला जातोय. त्या शिबिरात पंतप्रधान आणि केंद्रीय गृहमंत्र्यांनी देशातील, विशेषतः सीमावर्ती आणि किनारी भागातील, नागरी संरक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित केले होते.¹⁷ २०२५ चा मॉक ड्रिल हा त्या धोरणात्मक विचारांना प्रत्यक्षात आणण्याचा एक भाग आहे. यावरून हे स्पष्ट होते की, हा सराव केवळ एका घटनेला (पहलगाम हल्ला) दिलेला प्रतिसाद नाही, तर तो सरकारच्या दीर्घकालीन राष्ट्रीय सुरक्षा आणि आपत्कालीन सज्जतेच्या व्यापक योजनेचा एक अविभाज्य भाग आहे.

• ५.२ पंतप्रधान मोदींचे नेतृत्व (Leadership of PM Modi):
  पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाने भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षा धोरणाला एक नवी दिशा आणि दृढता दिली आहे. त्यांच्या कार्यकाळात राष्ट्रीय सुरक्षा आणि संरक्षण सज्जतेला नेहमीच अग्रक्रम देण्यात आला आहे, आणि २०२५ चा नागरी संरक्षण मॉक ड्रिल हे त्याचेच एक ज्वलंत उदाहरण आहे. पहलगाम येथील भ्याड दहशतवादी हल्ल्यानंतर ⁹, पंतप्रधान मोदींनी केवळ तीव्र शब्दात निषेधच नोंदवला नाही, तर तात्काळ उच्चस्तरीय सुरक्षा बैठका बोलावून ² परिस्थितीचा आढावा घेतला आणि देशाच्या प्रतिसादाची दिशा निश्चित केली. त्यांनी स्पष्ट केले की, हल्लेखोरांना आणि त्यांच्या सूत्रधारांना “पृथ्वीच्या अंतापर्यंत” ⁹ शोधून काढले जाईल आणि त्यांना कठोर शिक्षा दिली जाईल.⁴⁵
  सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पंतप्रधान मोदींनी सुरक्षा दलांना प्रतिसाद देण्यासाठी “संपूर्ण कार्यान्वयन स्वातंत्र्य” (complete operational freedom to decide on the mode, targets and timing of response) दिले.³ हे विधान त्यांच्या निर्णायक नेतृत्वाची आणि राष्ट्रीय सुरक्षेच्या बाबतीत कोणतीही तडजोड न करण्याच्या त्यांच्या दृढनिश्चयाची साक्ष देते. अशा स्पष्ट आणि खंबीर भूमिकेमुळे देशाच्या सुरक्षा यंत्रणेचे मनोधैर्य उंचावते आणि शत्रूंना भारताच्या इराद्यांबद्दल स्पष्ट संदेश मिळतो.
  हा देशव्यापी मॉक ड्रिल आयोजित करण्याचा निर्णय हा पंतप्रधान मोदींच्या नेतृत्वाखालील सरकारच्या सक्रिय (proactive) आणि दूरदृष्टीच्या (visionary) दृष्टिकोनाचे प्रतीक आहे. केवळ संकटे आल्यावर प्रतिक्रिया देण्याऐवजी, संभाव्य धोक्यांचा अंदाज घेऊन त्यासाठी आधीच तयारी करणे, यावर त्यांचा भर आहे. नागरी संरक्षण सराव हा त्याचाच एक भाग आहे. या सरावातून केवळ सरकारी यंत्रणाच नव्हे, तर सामान्य नागरिक, विद्यार्थी आणि स्वयंसेवी संस्थांनाही ¹ सहभागी करून घेण्यात आले. हा ‘सबका साथ, सबका विकास, सबका विश्वास आणि सबका प्रयास’ या त्यांच्या व्यापक धोरणाशी सुसंगत असा ‘संपूर्ण समाजाचा सहभाग’ (whole community approach) ⁴⁶ दर्शवतो. राष्ट्रीय सुरक्षा ही केवळ सरकारची जबाबदारी नसून, ती प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे, हा संदेश यातून अधोरेखित होतो. भाजपच्या खासदारांनाही या सरावात सामान्य नागरिक म्हणून सहभागी होण्याचे आवाहन ³⁰ करण्यात आले होते, जेणेकरून लोकप्रतिनिधी आणि जनता यांच्यातील अंतर कमी होऊन राष्ट्रीय कार्यात एकत्रित सहभागाची भावना वाढेल.
   

६. आंतरराष्ट्रीय उदाहरणे आणि भारताचे वेगळेपण (International Examples and India’s Uniqueness)

• ६.१ जागतिक पद्धती (Global Practices):
  नागरी संरक्षण आणि आपत्कालीन सज्जता ही जगभरातील अनेक देशांसाठी चिंतेची बाब आहे. विविध देश आपापल्या भौगोलिक, राजकीय आणि सामाजिक परिस्थितीनुसार वेगवेगळ्या पद्धती अवलंबतात. काही प्रमुख आंतरराष्ट्रीय उदाहरणे भारताच्या प्रयत्नांना संदर्भ प्रदान करतात:

• स्वित्झर्लंड (Switzerland): स्वित्झर्लंड आपल्या तटस्थतेसाठी ओळखले जात असले तरी, त्यांची नागरी संरक्षण प्रणाली जगात आदर्श मानली जाते. शीतयुद्धाच्या काळात संभाव्य अणुयुद्धाच्या धोक्याला तोंड देण्यासाठी त्यांनी प्रत्येक नागरिकासाठी सुरक्षित आश्रयस्थान (fallout shelters) बांधण्याचे धोरण अवलंबले होते.⁴⁸ आजही त्यांचे ध्येय सर्व नागरिकांना आपत्कालीन परिस्थितीत सुरक्षित ठेवणे आहे. त्यांची प्रणाली पोलीस, अग्निशमन दल, आरोग्य सेवा, तांत्रिक सेवा आणि नागरी संरक्षण संघटना (CPO) या पाच स्तंभांवर आधारित आहे ⁵⁰, ज्यांचे समन्वय फेडरल ऑफिस फॉर सिव्हिल प्रोटेक्शन (FOCP) करते.⁵¹
• इस्रायल (Israel): सततच्या सुरक्षा धोक्यांमुळे इस्रायलची नागरी संरक्षण यंत्रणा अत्यंत विकसित आणि सतर्क आहे. त्यांची ‘होम फ्रंट कमांड’ (Home Front Command) ⁵³ रॉकेट हल्ल्यांसारख्या ⁵⁴ धोक्यांसाठी नागरिकांना तयार करते. यात ‘रेड अलर्ट’ सायरन ⁵⁴, सुरक्षित जागांची (MAMAD – residential secure space) ⁵³ उपलब्धता आणि नागरिकांसाठी स्पष्ट सूचना प्रणाली यांचा समावेश आहे. ऑक्टोबर २०२३ च्या हल्ल्यानंतर, त्यांनी नागरी नेतृत्वाखालील प्रथम प्रतिसाद पथकांच्या (first-response teams) प्रशिक्षणावर अधिक भर दिला आहे, ज्यात ‘Magen48’ सारखे उपक्रम IDF च्या सहकार्याने राबवले जात आहेत.⁵⁵
• जपान (Japan): जपान भूकंप, त्सुनामी आणि टायफूनसारख्या नैसर्गिक आपत्तींसाठी ⁵⁶ अत्यंत संवेदनशील आहे. त्यामुळे त्यांची आपत्ती व्यवस्थापन आणि नागरी सज्जता प्रणाली खूप मजबूत आहे. १ सप्टेंबर रोजी ‘आपत्ती प्रतिबंध दिन’ (Disaster Prevention Day) ⁵⁶ साजरा केला जातो, ज्या दिवशी देशभरात, विशेषतः शाळांमध्ये ⁵⁶, निर्वासन आणि इतर सुरक्षा सराव आयोजित केले जातात. समुदाय-आधारित दृष्टिकोन (community involvement) ⁵⁷ आणि ‘J-Alert’ सारखी ⁵⁸ राष्ट्रीय इशारा प्रणाली हे त्यांच्या तयारीचे महत्त्वाचे पैलू आहेत.
• दक्षिण कोरिया (South Korea): उत्तर कोरियाकडून असलेल्या सततच्या धोक्यामुळे ⁵⁹, दक्षिण कोरिया नियमितपणे नागरी संरक्षण सराव आयोजित करते.⁶⁰ या सरावांमध्ये हवाई हल्ल्याचे सायरन वाजवणे, नागरिकांना आश्रयस्थानांमध्ये जाण्याचे निर्देश देणे आणि काहीवेळा वाहतूक थांबवणे ⁶¹ यांसारख्या क्रियांचा समावेश असतो.
• अमेरिका (USA): अमेरिकेत फेडरल इमर्जन्सी मॅनेजमेंट एजन्सी (FEMA) ⁴⁶ राष्ट्रीय सज्जतेसाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. त्यांचा ‘नॅशनल एक्सरसाइज प्रोग्राम’ (NEP) ⁴⁶ आणि ‘होम लँड सिक्युरिटी एक्सरसाइज अँड इव्हॅल्युएशन प्रोग्राम’ (HSEEP) ⁴⁶ द्वारे विविध प्रकारच्या आपत्कालीन परिस्थितींसाठी (नैसर्गिक आपत्तींपासून ते दहशतवादी हल्ल्यांपर्यंत) राष्ट्रीय, राज्य आणि स्थानिक पातळीवर नियमितपणे सराव आणि मूल्यांकन केले जाते.

• ६.२ भारताचा दृष्टिकोन आणि वेगळेपण (India’s Approach and Uniqueness):
  आंतरराष्ट्रीय उदाहरणांच्या तुलनेत भारताचा नागरी संरक्षण दृष्टिकोन आणि २०२५ चा मॉक ड्रिल काही बाबतीत वेगळा आणि अद्वितीय ठरतो. भारतासमोरील आव्हाने अनेक पटींनी मोठी आहेत. प्रचंड लोकसंख्या, अफाट भौगोलिक आणि सामाजिक विविधता, तसेच नैसर्गिक आपत्ती ⁶³ आणि सीमापार दहशतवादासारखे ⁹ मानवनिर्मित धोके यांमुळे भारताची सुरक्षा आणि सज्जता यंत्रणा अधिक गुंतागुंतीची बनते.
  या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी भारताने २०२५ च्या सरावात ‘संपूर्ण राष्ट्राचा दृष्टिकोन’ (whole-of-nation approach) प्रभावीपणे राबवला आहे. इतर अनेक देशांप्रमाणे केवळ सरकारी यंत्रणांवर अवलंबून न राहता, भारताने होम गार्ड्स, नागरी संरक्षण स्वयंसेवक, NCC, NSS, NYKS सारख्या ¹ मोठ्या स्वयंसेवी दलांना आणि सामान्य नागरिकांना, विशेषतः युवकांना आणि विद्यार्थ्यांना ¹ या सरावात सक्रियपणे सहभागी करून घेतले. हा व्यापक लोकसहभाग भारताच्या नागरी संरक्षण प्रणालीचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. हे केवळ मनुष्यबळ उपलब्ध करत नाही, तर समाजात सुरक्षेची आणि सज्जतेची संस्कृती रुजवण्यास मदत करते.
  दुसरे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, हा सराव केवळ तांत्रिक किंवा प्रक्रियात्मक तयारी तपासण्यापुरता मर्यादित नाही. त्याचे एक प्रमुख उद्दिष्ट राष्ट्रीय स्तरावर सज्जतेची भावना (spirit of preparedness) आणि आत्मविश्वास पुनरुज्जीवित करणे हे आहे.¹  पहलगाम हल्ल्याच्या पार्श्वभूमीवर, देशाचे मनोधैर्य उंचावण्यासाठी आणि राष्ट्रीय एकतेचे प्रदर्शन करण्यासाठी हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
  तसेच, भारताने शीतयुद्धाच्या काळातील ब्लॅकआऊट आणि सायरनसारख्या पद्धतींना ¹¹ सध्याच्या “नवीन आणि गुंतागुंतीच्या धोक्यांनुसार” ² अद्ययावत केले आहे. भारतीय हवाई दलासोबत समन्वय ², आधुनिक नियंत्रण कक्षांची चाचणी ² आणि संभाव्य सायबर किंवा इलेक्ट्रॉनिक पैलूंचा विचार (उदा. मोबाईल/इंटरनेट व्यत्यय ¹) हे दर्शवते की भारत केवळ भूतकाळातील पद्धतींचे अनुकरण करत नाही, तर भविष्यातील आव्हानांसाठीही तयारी करत आहे.
   

७. महत्त्व आणि निष्कर्ष (Significance and Conclusion)

एकंदरीत, २०२५ चा देशव्यापी नागरी संरक्षण मॉक ड्रिल हा केवळ एक सराव नाही, तर तो एका सशक्त, सज्ज आणि आत्मविश्वासपूर्ण भारताच्या उदयाचे प्रतीक आहे. त्याने केवळ देशाच्या आपत्कालीन प्रतिसाद क्षमतांची चाचणी होईल असे नाही, तर राष्ट्रीय एकतेची आणि सामूहिक जबाबदारीची भावना देखील दृढ होईल. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली, भारताने हे दाखवून दिले आहे की तो आपल्या सुरक्षेसाठी कोणत्याही आव्हानाला सामोरे जाण्यास तयार आहे आणि आपल्या नागरिकांचे संरक्षण करण्यासाठी तो कटिबद्ध आहे. हा सराव भविष्यातील अशाच प्रयत्नांसाठी एक आदर्श आणि प्रेरणास्रोत म्हणून काम करेल, ज्यामुळे भारत अधिक सुरक्षित आणि अधिक तत्पर व युद्ध सज्ज राष्ट्र बनेल. राष्ट्रीय सज्जतेच्या भावनेचे हे पुनरुज्जीवन भारताच्या उज्ज्वल आणि सुरक्षित भविष्याची ग्वाही देते.

---

८. संदर्भ सूची (Citations)

(टीप: खालील लिंक्स वापरलेल्या माहितीच्या स्त्रोतांवर आधारित आहेत. प्रत्यक्ष क्लिक करण्यायोग्य लिंक्ससाठी मूळ URL आवश्यक असतील.)

८.१  News at Glance

1. PWOnlyIAS (May 6, 2025). Mock Drill in India Tomorrow, Civil Defence Mock Drill Districts, Timings. ¹ (https://pwonlyias.com/mock-drill-in-india/)
2. Business Standard (May 6, 2025). Civil defence mock drills in 244 districts tomorrow: Check full list. ² (https://www.business-standard.com/india-news/civil-defence-mock-drills-in-244-districts-tomorrow-check-full-list-125050600912_1.html)
3. New Indian Express (May 6, 2025). MHA conducts key review meeting ahead of massive civil defence mock drill, identifies 19 ‘top priority’ sites. ⁸ (https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/06/mha-conducts-key-review-meeting-ahead-of-massive-civil-defence-mock-drill-identifies-19-top-priority-sites)
4. Times of India (May 6, 2025). Nationwide civil defence mock drill in India on May 7 following Pahalgam terror attack: All you need to know. ⁹ (https://timesofindia.indiatimes.com/india/nationwide-civil-defence-mock-drill-on-may-7-following-pahalgam-terror-attack-all-you-need-to-know/articleshow/120924190.cms)
5. Economic Times (May 6, 2025). Inside India’s mock security drill on May 7: How towns prepare for air raids with blackouts. ²⁵ (https://m.economictimes.com/news/new-updates/inside-indias-mock-security-drill-on-may-7-how-towns-prepare-for-air-raids-with-blackouts-india-pakistan-tensions/articleshow/120928387.cms)
6. Munsif Daily (May 6, 2025). Civil Defence Drill 2025: What It Means for You and Why the Government Is Doing It Now. ⁴ (https://munsifdaily.com/civil-defence-drill-2025-what-it-means-for-you/)
7. Hindustan Times (May 6, 2025). India to stimulate wartime blackouts in nationwide security drills: What we know? ³¹ (https://www.hindustantimes.com/india-news/india-to-stimulate-wartime-blackouts-in-nationwide-security-drills-what-we-know-101746529612682.html)
8. Times of India (May 6, 2025). Why is India holding a nationwide Blackout Drill on May 7? ¹⁰ (https://timesofindia.indiatimes.com/india/why-is-india-holding-a-nationwide-blackout-drill-on-may-7-/articleshow/120923681.cms)
9. Economic Times (May 6, 2025). Mock drill in India: What are Civil Defence districts and how are they categorised? ¹¹ (https://m.economictimes.com/news/defence/mock-drill-in-india-what-are-civil-defence-districts-and-how-are-they-categorised/articleshow/120921352.cms)
10. Deshabhimani (May 6, 2025). Indian government has announced mock drills across the state. ³² (https://www.deshabhimani.com/deshabhimani-english-/national-76192/indian-government-has-announced-mock-drills-across-the-state-37117)
11. Hindustan Times (May 6, 2025). Mock drills: Full list of districts where exercise will be conducted. ³³ (https://www.hindustantimes.com/india-news/mock-drills-full-list-of-244-districts-where-exercise-will-be-conducted-on-may-7-101746517801931.html)
12. Business Standard (May 6, 2025). India’s May 7 blackout drills: How wartime prep affects civilian life. ¹⁴ (https://www.business-standard.com/india-news/india-blackout-mock-drill-impact-civilian-life-mha-war-prep-125050600551_1.html)
13. National Herald India (May 6, 2025). India’s nationwide civil defence mock drill on 7 May 2025: What it is and why it matters? ⁵ (https://www.nationalheraldindia.com/national/indias-nationwide-civil-defence-mock-drill-on-7-may-2025-what-it-is-and-why-it-matters)
14. Economic Times (May 5, 2025). Air raid sirens, blackouts, evac plans: Inside India’s civil defence mock drills across 244 districts on May 7. ³⁴ (https://m.economictimes.com/news/defence/air-raid-sirens-blackouts-evac-plans-inside-indias-civil-defence-mock-drills-across-244-districts-on-may-7/articleshow/120905675.cms)
15. The Week (May 5, 2025). MHA asks states to conduct civil defence mock drills amid rising tension with Pakistan. ¹² (https://www.theweek.in/news/india/2025/05/05/states-asked-to-conduct-mock-drills-for-defence-preparedness-amid-rising-tension-with-pakistan.html)
16. Hindustan Times (May 6, 2025). Nationwide civil defence mock drill tomorrow: Will daily services run as usual? ³⁵ (https://www.hindustantimes.com/india-news/civil-defence-mock-drill-will-daily-services-run-as-usual-whats-open-and-whats-closed-may-7-pahalgam-pakistan-101746525258514.html)
17. The Pinnacle Gazette (May 6, 2025). India Prepares For Nationwide Civil Defence Mock Drill. ¹⁵ (https://evrimagaci.org/tpg/india-prepares-for-nationwide-civil-defence-mock-drill-344040)
18. Economic Times (May 6, 2025). Mock drills began almost two days before the war, recalls journalist who witnessed the India-Pakistan 1971 war. ¹³ (https://m.economictimes.com/news/new-updates/mock-drills-began-almost-two-days-before-the-war-recalls-journalist-who-witnessed-the-india-pakistan-1971-war/articleshow/120927177.cms)
19. Business Today (May 6, 2025). May 7 defence mock drill in India: Air raid sirens, nationwide blackouts. ³⁶ (https://www.businesstoday.in/india/story/may-7-defence-mock-drill-in-india-air-raid-sirens-nationwide-blackouts-all-you-need-to-know-about-war-drill-tomorrow-474838-2025-05-06)
20. The Independent (May 6, 2025). India orders nationwide drills to test preparations for an attack amid mounting tensions with Pakistan. ³⁷ (https://www.independent.co.uk/asia/india/india-civil-defence-drills-pakistan-missile-test-kashmir-b2745428.html)
21. Economic Times (May 6, 2025). From Dal Lake to Marine Drive: How Indian cities are bracing for tomorrow’s air raids, blackouts, and evacuation mock drills. ²⁶ (https://m.economictimes.com/news/new-updates/air-raid-sirens-blackouts-evacuation-drills-from-dal-lake-marine-drive-how-indian-cities-are-bracing-for-war-like-nationwide-mock-emergency-drills-tomorrow/articleshow/120931978.cms)
22. India Today (May 6, 2025). India-Pakistan tensions: How India plans to prepare civilians for war-like emergency. ²⁷ (https://www.indiatoday.in/india/story/india-pakistan-tensions-mock-drills-how-india-plans-to-prepare-civilians-for-war-like-emergency-2720403-2025-05-06)
23. NDTV (Apr 30, 2025). Pahalgam Terror Attack Updates: PM Modi Chairs High-Level Meet. ³ (https://www.ndtv.com/india-news/pahalgam-terror-attack-live-updates-pak-violates-ceasefire-again-tourism-returns-to-j-k-8273698)
24. India Today (May 6, 2025). Inside details of PM, NSA meeting amid civil defence drills and Pahalgam terror hunt. ⁶⁶ (https://www.indiatoday.in/india/video/pm-modi-meets-nsa-doval-amid-civil-defence-drills-and-pahalgam-terror-hunt-2720318-2025-05-06)
25. Economic Times (May 6, 2025). Union Home Secretary reviews nationwide civil defence drill preparations amid India-Pakistan tensions. ³⁸ (https://m.economictimes.com/news/india/union-home-secretary-reviews-nationwide-civil-defence-drill-preparations-amid-india-pakistan-tensions/articleshow/120923736.cms)
26. Business Standard (May 5, 2025). MHA asks states to conduct civil defence drills amid India-Pakistan tension. ³⁹ (https://www.business-standard.com/external-affairs-defence-security/news/india-civil-defence-mock-drill-home-ministry-pakistan-tensions-pahalgam-125050501061_1.html)
27. Indian Express (May 6, 2025). Mock drill tomorrow: What is civil defence, and why is India holding this exercise? ¹⁶ (https://indianexpress.com/article/explained/mock-drill-tomorrow-civil-defence-meaning-9986083/)
28. Times of India (May 5, 2025). First since 1971, MHA orders nationwide security drills to prepare for any attack. ¹⁷ (https://timesofindia.indiatimes.com/india/first-since-1971-mha-orders-nationwide-security-drills-to-prepare-for-any-attack/articleshow/120911812.cms)
29. Economic Times (May 6, 2025). Mock drills in nearly 300 districts with nuclear plants, refineries, other vital installations. ²⁸ (https://m.economictimes.com/news/defence/mock-drills-in-nearly-300-districts-with-nuclear-plants-refineries-other-vital-installations/articleshow/120930236.cms)
30. Deccan Herald (May 6, 2025). Explained | From air raid sirens to blackouts: Civil defence mock drills amid India-Pakistan tensions. ⁴⁰ (https://www.deccanherald.com/india/explained-from-air-raid-sirens-to-blackouts-civil-defence-mock-drills-amid-india-pakistan-tensions-3526504)
31. Economic Times (May 6, 2025). mock drills: Civil defence rehearses mock drill exercises in Uttar Pradesh amid escalating tensions. ⁴¹ (https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/india-mock-drills-uttar-pradesh-civil-defence-rehearses-mock-drill-exercises-amid-escalating-tensions/articleshow/120924017.cms)
32. Associated Press (Apr 28, 2025). India said Kashmir was returning to normal. A massacre of tourists shattered that claim. ⁶⁵ (https://apnews.com/article/kashmir-india-pakistan-tourist-attack-pahalgam-1089607a2c148eff059ca1052fe86aad)
33. Al Jazeera (Apr 28, 2025). ‘Burst balloon’: How Pahalgam attack shattered Modi’s Kashmir narrative. ⁴⁵ (https://www.aljazeera.com/news/2025/4/28/burst-balloon-how-pahalgam-attack-shattered-modis-kashmir-narrative)
34. Economic Times (May 6, 2025). India-Pakistan war: A chilling 2019 study had predicted a nuclear war in 2025 and what could happen. ⁶⁷ (https://m.economictimes.com/news/new-updates/india-pakistan-war-a-chilling-2019-study-had-predicted-a-nuclear-war-in-2025-and-what-could-happen/articleshow/120920791.cms)
35. Boomlive (May 6, 2025). What To Expect From The Nationwide Civil Defence Drill On May 7. ⁴² (https://www.boomlive.in/explainers/india-govt-mock-drill-pahalgam-pakistan-mha-ndrf-28485)
36. News Arena India (May 6, 2025). Nationwide security drill at 259 sites set for tomorrow. ³⁰ (https://newsarenaindia.com/nation/nationwide-security-drill-at-259-sites-set-for-tomorrow/43474)
37. Oneindia News (May 27, 2014). Modi’s PMO gets control of official Twitter handle. ⁶⁸ (https://www.oneindia.com/india/modi-s-pmo-gets-control-official-twitter-handle-1455316.html)
38. NDTV (May 3, 2019). Cyclone Fani LIVE Updates: Cyclone Fani About 500 km From Odisha, Armed Forces On Alert. ⁶⁹ (https://www.ndtv.com/india-news/cyclone-fani-live-updates-cyclone-foni-about-500-km-from-odisha-armed-forces-on-alert-2031634)
39. NDTV (Apr 25, 2025). Pahalgam Terror Attack Highlights: Centre’s Civil Defence Drill Order, Key Meets At PM Office. ⁷⁰ (https://www.ndtv.com/india-news/jammu-and-kashmir-terrorist-attack-live-updates-pahalgam-anantnag-tourists-prime-minister-narendra-modi-amit-shah-terrorists-news-8227401)
40. JNS (Mar 18, 2025). Exclusive: Israel’s post-Oct. 7 civil defense revolution. ⁵⁵ (https://www.jns.org/exclusive-israels-post-oct-7-civil-defense-revolution/)
41. East Asia Forum (Aug 20, 2024). What Japan can teach the world about disaster risk reduction. ⁵⁷ (https://eastasiaforum.org/2024/08/20/what-japan-can-teach-the-world-about-disaster-risk-reduction/)
42. The Morung Express (Nov 3, 2019). PoK areas feature in new maps released by govt. ⁷² (https://www.morungexpress.com/pok-areas-feature-new-maps-released-govt)
43. NDTV Profit (May 6, 2025). Mock Drill On May 7: First Nationwide Civil Defence Drill Since 1971. ⁷³ (https://www.ndtvprofit.com/trending/civil-defence-drill-7-may-2025-ministry-of-home-affairs-pahalgam-attack)
44. Deccan Herald (May 6, 2025). BJP appeals to citizens, party members to volunteer for mock drill. ⁷⁴ (https://www.deccanherald.com/india/bjp-appeals-to-citizens-party-members-to-volunteer-for-mock-drill-3526850)

८.२  By The Numbers

1. NDMA Annual Report 2021-22. ⁶³ (https://www.ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA_Annual_Report_2021-22.pdf)
2. NDMA Annual Report 2017-18. ⁶⁴ (https://www.ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA-ANNUAL-REPORT-2017-18-ENG.pdf)
3. NDMA Annual Report 2020-21. ⁷⁶ (https://ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA-Annual-Report_20-21.pdf)
4. Ministry of External Affairs Annual Report 2023. ⁷⁸ (https://www.mea.gov.in/Images/CPV/38005_Final-MEA-AR-2023-English.pdf)
5. Ministry of Home Affairs Annual Report (Generic Link – Specific Year Needed). ⁷⁹ (https://www.mha.gov.in/sites/default/files/AnnualreportEnglish_04102023.pdf)
6. Ministry of External Affairs Annual Report 2021-22. ⁸³ (https://www.mea.gov.in/Uploads/PublicationDocs/34894_MEA_Annual_Report_English.pdf)
7. Department of Defence Production Annual Report 2018-19. ⁸⁴ (https://www.ddpmod.gov.in/sites/default/files/2023-12/Annual-Report-2018-2019_0.pdf)
8. Ministry of Home Affairs Annual Report 2021-22. ⁸⁵ (https://www.mha.gov.in/sites/default/files/AnnualReport202122_24112022%5B1%5D.pdf)
9. Ministry of Mines Annual Report (Example). ⁸⁶ (https://mines.gov.in/admin/storage/app/uploads/6433dc8082e241681120384.pdf)
10. NIDM Annual Report 2020-21. ⁸⁷ (https://nidm.gov.in/PDF/pubs/AR2021.pdf)
11. NDMA Annual Report 2022-23. ⁸⁸ (https://ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/Annual_Report_NDMA_2022-2023.pdf)
12. Scribd – NDMA Annual Report 2022-23. ⁹⁰ (https://www.scribd.com/document/779313983/Annual-Report-NDMA-2022-2023)
13. NDMA Pakistan Annual Report 2018 (Comparative). ⁹¹ (https://www.ndma.gov.pk/public/storage/publications/July2024/KxRS60YykLIkEjbwlTGp.pdf)
14. NDMA Kenya Annual Reports (Comparative). ⁹² (https://knowledgeweb.ndma.go.ke/Public/Resources/Default.aspx?ID=2)
15. Odisha SRC Annual Report 2021-22 (State Level Example). ⁹³ (https://srcodisha.nic.in/annualReport/4vP2yUSqANNUAL%20REPORT%20ON%20NATURAL%20CALAMITIES,2021-22.pdf)
16. Kerala SDMA/Sphere India Report 2020-21 (State Level Example). ⁹⁴ (https://sdma.kerala.gov.in/wp-content/uploads/2022/02/Annual_Report_2020-21-SI-KSDMA.pdf)
17. National Portal – Annual Reports Listing. ⁹⁵ (https://www.india.gov.in/my-government/documents/annual-report?page=4)

८.३  Academic Insight

1. IJLMH (Shodhganga Reference). Understanding India’s New Data Protection Laws. ⁹⁶ (https://ijlmh.com/wp-content/uploads/Understanding-Indias-New-Data-Protection-Laws-and-their-Influence-on-the-Constitutional-Right-to-Privacy.pdf)
2. Cooperative Individualism (Shodhganga Reference). India and Singapore. ⁹⁷ (https://cooperative-individualism.org/das-suranjan_india-and-singapore-2020-jan-mar.pdf)
3. Library of Congress (Shodhganga Reference – E-Resources). South Asian Collection: E-Resources. ⁹⁸ (https://guides.loc.gov/south-asian-collection/e-resources)
4. PMC (NCBI – Google Scholar). Chemical, biological, radiological and nuclear training issues in India. ⁹⁹ (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3148632/)
5. Taylor & Francis Online (Google Scholar). India’s Ministry of Defence and civil-military relations. ¹⁰⁰ (https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01402390.2022.2118115)
6. Office of the Director of National Intelligence (Google Scholar). Global Trends 2040. ¹⁰¹ (https://www.dni.gov/files/ODNI/documents/assessments/GlobalTrends_2040.pdf)
7. Cambridge Core (Swiss Civil Defence). The Civil Defense System of Switzerland. ⁴⁸ (https://core-prod.cambridgecore.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/C105A6FD9AE8F2C1AF8D5E77C94A3C4B/S1049023X00032489a.pdf/the-civil-defense-system-of-switzerland.pdf)
8. Wikipedia. 2025 Pahalgam attack. ⁶ (https://en.wikipedia.org/wiki/2025_Pahalgam_attack)
9. Wikipedia. 2025 India–Pakistan standoff. ⁷ (https://en.wikipedia.org/wiki/2025_India%E2%80%93Pakistan_standoff)
10. ResearchGate. Sea power Role in India’s National Security Strategy. ¹⁰² (https://www.researchgate.net/publication/388958064_Sea_power_Role_in_India’s_National_Security_Strategy_Analytical_Overview_on_Ramifications_for_Pakistan_Indo-Pacific_Region_Op-Ed_PHD_in_Strategic_Studies_Scholar)
11. CICIR (China Institutes of Contemporary International Relations). India’s National Security Strategy: Pursuits, Origins, and Practice. ¹⁰³ (http://www.cicir.ac.cn/UpFiles/file/20230308/6381388217698174078017665.pdf)
12. Wikipedia. Home Guard (India). ¹⁰⁴ (https://en.wikipedia.org/wiki/Home_Guard_(India)
13. Wikipedia. Civil Protection in Switzerland. ⁴⁹ (https://en.wikipedia.org/wiki/Civil_Protection_in_Switzerland)
14. Wikipedia. Federal Office for Civil Protection (Switzerland). ⁵¹ (https://en.wikipedia.org/wiki/Federal_Office_for_Civil_Protection)
15. Wikipedia. National Civil Defence College. ¹⁰⁵ (https://en.wikipedia.org/wiki/National_Civil_Defence_College)
16. ASAP Globe (NCDC Info). National Civil Defence College. ¹⁰⁶ (https://www.asapglobe.com/Download_File.aspx?chap=Y2hhcHRlcjkucGRm&bisbn=OTc4OTM4MzA5NjQwNC12b2wtMg==)
17. OMICS Online (NCDC Listing). National Civil Defence College. ¹⁰⁷ (https://www.omicsonline.org/universities/National_Civil_Defence_College/)
18. Nagpur District Website (NCDC Mention). Education Institutes. ¹⁰⁸ (https://nagpur.gov.in/education-institutes/)

८.४  Social Media Pulse

1. YouTube (WION). India Plans Nationwide Mock Drill on May 7. ¹⁰⁹ (https://www.youtube.com/watch?v=kn9LFv3cXZ8)
2. YouTube (NDTV). Emergency Mock Drill | India Launches Nationwide Civil Defence Drill. ²⁹ (https://www.youtube.com/watch?v=HYKvVmCXr3k)
3. YouTube (India Today). Inside Details Of PM Modi & NSA Doval Meeting. ¹¹⁰ (https://www.youtube.com/watch?v=U8AXDGTgLOQ)
4. YouTube (Republic World). PM Modi LIVE: PM Modi Meets NSA Ajit Doval At PMO. ¹¹¹ (https://www.youtube.com/watch?v=L_Z1n6pqtI4)
5. YouTube (India Today). MHA to Involve Citizens, Students & Ex-Servicemen in Nationwide Civil Defence Exercise. ⁴⁴ (https://www.youtube.com/watch?v=4yhfcXIXj6o)
6. YouTube (Times Now). Headlines | MHA Orders 10-Point Civil Defence Drills. ⁴³ (https://www.youtube.com/watch?v=XsWFMUVNgYw)
7. YouTube (India Today). India Pakistan Relations: Significant Economic Setback for Pakistan. ¹¹² (https://www.youtube.com/watch?v=Xt_dk1McJhU)
8. YouTube (Arirang News). S. Korea holds integrated defense drill in Busan. ⁶⁰ (https://www.youtube.com/watch?v=z8_o9OpVeDw)
9. Reddit (r/Living_in_Korea). Civil defence drill. ⁶¹ (https://www.reddit.com/r/Living_in_Korea/comments/1ewo2n3/civil_defence_drill/)
10. YouTube (VOA News). South Korea Holds First Nationwide Air Raid Drill in 6 Years. ⁵⁹ (https://www.youtube.com/watch?v=zTfNJ26s_nw)
11. Twitter (@PMOIndia – Official Handle). ¹¹³ (https://twitter.com/PMOIndia)
12. Twitter (@HMOIndia – Official Handle). ¹¹⁵ (https://twitter.com/HMOIndia) (Note: Assumed handle, actual might differ)
13. Twitter (@ndmaindia – Official Handle). ¹¹⁷ (https://twitter.com/ndmaindia)
14. Facebook (PM Narendra Modi Official Page). ¹¹³ (https://www.facebook.com/narendramodi)

८.५  On Our Reading List

1. Google Books. Civil Defence in India by Seth Drucouer (2007 Edition). ¹¹⁸ (https://books.google.com/books/about/Civil_Defence_in_India.html?id=VGTZZEN9xJsC)
2. Google Books. Civil Defence in India by Seth Drucquer (1942 Edition). ¹¹⁹ (https://books.google.com/books/about/Civil_Defence_in_India.html?id=QZQWNlwQ7l8C)
3. Lucknow Digital Library. Civil defence in India by Seth Drucquer (1942). ¹²⁰ (https://lucknowdigitallibrary.com/publications/civil-defence-in-india)
4. KW Publications. A National Security Strategy for India: The Way Forward by Philip Campose. ¹²¹ (http://kwpub.in/Home/product/9789387324305/a-national-security-strategy-for-india-the-way-forward)
5. Google Books. Disaster Management in India: Policies, Institutions, Practices by Rajendra K. Pandey (2023). ¹²² (https://books.google.com/books/about/Disaster_Management_in_India.html?id=S13bEAAAQBAJ)
6. Google Books. Disaster Management in India by Rajendra Kumar Pandey (2020). ¹²³ (https://books.google.com/books/about/Disaster_Management_in_India.html?id=AWpSzQEACAAJ)
7. Barnes & Noble. Disaster Management in India by K.N. Shastri. ¹²⁴ (https://www.barnesandnoble.com/w/disaster-management-in-india-kn-shastri/1111464309)

(Note: Links for official government websites like MHA, NDMA, PIB, Legislative Dept., etc., are numerous in the snippets but are grouped under relevant sections like News or Academic where applicable, or represent general resources rather than specific cited documents unless a specific report/act is mentioned.)

Works cited

1. Mock Drill In India Tomorrow, Civil Defence Mock Drill Districts, Timings – Only IAS, accessed on May 6, 2025, https://pwonlyias.com/mock-drill-in-india/
2. Civil defence mock drills in 244 districts tomorrow: Check full list …, accessed on May 6, 2025, https://www.business-standard.com/india-news/civil-defence-mock-drills-in-244-districts-tomorrow-check-full-list-125050600912_1.html
3. Highlights: PM Modi’s Big Message To Forces At Key Security Meet – NDTV, accessed on May 6, 2025, https://www.ndtv.com/india-news/pahalgam-terror-attack-live-updates-pak-violates-ceasefire-again-tourism-returns-to-j-k-8273698
4. Civil Defence Drill 2025: What It Means for You and Why the Government Is Doing It Now, accessed on May 6, 2025, https://munsifdaily.com/civil-defence-drill-2025-what-it-means-for-you/
5. India’s nationwide civil defence mock drill on 7 May 2025: What it is …, accessed on May 6, 2025, https://www.nationalheraldindia.com/national/indias-nationwide-civil-defence-mock-drill-on-7-may-2025-what-it-is-and-why-it-matters
6. 2025 Pahalgam attack – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/2025_Pahalgam_attack
7. 2025 India–Pakistan standoff – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/2025_India%E2%80%93Pakistan_standoff
8. MHA conducts key review meeting ahead of massive civil defence mock drill, identifies 19 ‘top priority’ sites, accessed on May 6, 2025, https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/06/mha-conducts-key-review-meeting-ahead-of-massive-civil-defence-mock-drill-identifies-19-top-priority-sites
9. What is Mock Drill: Nationwide civil defence mock drill in India on …, accessed on May 6, 2025, https://timesofindia.indiatimes.com/india/nationwide-civil-defence-mock-drill-on-may-7-following-pahalgam-terror-attack-all-you-need-to-know/articleshow/120924190.cms
10. Why is India holding a nationwide Blackout Drill on May 7 ? | India News – Times of India, accessed on May 6, 2025, https://timesofindia.indiatimes.com/india/why-is-india-holding-a-nationwide-blackout-drill-on-may-7-/articleshow/120923681.cms
11. What are civil defence districts & how are they categorised to conduct war-like mock military drills? – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/defence/mock-drill-in-india-what-are-civil-defence-districts-and-how-are-they-categorised/articleshow/120921352.cms
12. MHA asks states to conduct civil defence mock drills amid rising tension with Pakistan, accessed on May 6, 2025, https://www.theweek.in/news/india/2025/05/05/states-asked-to-conduct-mock-drills-for-defence-preparedness-amid-rising-tension-with-pakistan.html
13. ‘Mock drills began almost two days before the war’, recalls journalist who witnessed the India-Pakistan 1971 war – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/new-updates/mock-drills-began-almost-two-days-before-the-war-recalls-journalist-who-witnessed-the-india-pakistan-1971-war/articleshow/120927177.cms
14. India’s May 7 blackout drills: How wartime prep affects civilian life – Business Standard, accessed on May 6, 2025, https://www.business-standard.com/india-news/india-blackout-mock-drill-impact-civilian-life-mha-war-prep-125050600551_1.html
15. India Prepares For Nationwide Civil Defence Mock Drill – The Pinnacle Gazette, accessed on May 6, 2025, https://evrimagaci.org/tpg/india-prepares-for-nationwide-civil-defence-mock-drill-344040
16. Explained: Before the nationwide mock drill tomorrow, here is what …, accessed on May 6, 2025, https://indianexpress.com/article/explained/mock-drill-tomorrow-civil-defence-meaning-9986083/
17. First since 1971: MHA orders nationwide security drills to prepare for any attack | India News, accessed on May 6, 2025, https://timesofindia.indiatimes.com/india/first-since-1971-mha-orders-nationwide-security-drills-to-prepare-for-any-attack/articleshow/120911812.cms
18. the Civil Defence Act, accessed on May 6, 2025, https://dgfscdhg.gov.in/sites/default/files/CD-ACT.pdf
19. The Civil Defence Act, 1968 – Indian Kanoon, accessed on May 6, 2025, https://indiankanoon.org/doc/272958/
20. Ministry of Home Affairs Government of India – Directorate General Fire Services, Civil Defence & Home Guards, accessed on May 6, 2025, https://dgfscdhg.gov.in/civil-defence
21. Section Details – India Code, accessed on May 6, 2025, https://www.indiacode.nic.in/show-data?actid=AC_CEN_5_23_00004_196827_1517807319412&orderno=3
22. Civil Defence Act, 1968 Section 4 – CourtKutchehry, accessed on May 6, 2025, https://www.courtkutchehry.com/Judgement/Search/AdvancedV2?s_acts=Civil%20Defence%20Act,%201968§ion_art=section&s_article_val=4
23. Civil Defence Rules 1968 – India Code, accessed on May 6, 2025, https://www.indiacode.nic.in/ViewFileUploaded?path=AC_CEN_5_23_00004_196827_1517807319412/rulesindividualfile/&file=Civil+Defence+Rules+1968.pdf
24. Conduct of Civil Defence Mock Drill on 7th May 2025, accessed on May 6, 2025, https://getapi.indiatvnews.com/doc/cd-mock-1.pdf
25. Inside India’s mock security drill on May 7: How towns prepare for air raids with blackouts, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/new-updates/inside-indias-mock-security-drill-on-may-7-how-towns-prepare-for-air-raids-with-blackouts-india-pakistan-tensions/articleshow/120928387.cms
26. From Dal Lake to Marine Drive: How Indian cities are bracing for tomorrow’s air raids, blackouts, and evacuation mock drills – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/new-updates/air-raid-sirens-blackouts-evacuation-drills-from-dal-lake-marine-drive-how-indian-cities-are-bracing-for-war-like-nationwide-mock-emergency-drills-tomorrow/articleshow/120931978.cms
27. What will tomorrow’s civil defence drills look like? Preps give a glimpse – India Today, accessed on May 6, 2025, https://www.indiatoday.in/india/story/india-pakistan-tensions-mock-drills-how-india-plans-to-prepare-civilians-for-war-like-emergency-2720403-2025-05-06
28. Mock drills in nearly 300 districts with nuclear plants, refineries, other vital installations, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/defence/mock-drills-in-nearly-300-districts-with-nuclear-plants-refineries-other-vital-installations/articleshow/120930236.cms
29. India Launches Nationwide Civil Defence Drill Amid Heightened Security – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=HYKvVmCXr3k
30. Nationwide security drill at 259 sites set for tomorrow – News Arena, accessed on May 6, 2025, https://newsarenaindia.com/nation/nationwide-security-drill-at-259-sites-set-for-tomorrow/43474
31. India to stimulate wartime blackouts in nationwide security drills: What we know?, accessed on May 6, 2025, https://www.hindustantimes.com/india-news/india-to-stimulate-wartime-blackouts-in-nationwide-security-drills-what-we-know-101746529612682.html
32. India Conducts Nationwide Mock Drills Amid Rising Tensions with Pakistan After Pahalgam Attack – Deshabhimani, accessed on May 6, 2025, https://www.deshabhimani.com/deshabhimani-english-/national-76192/indian-government-has-announced-mock-drills-across-the-state-37117
33. Mock drills: Full list of districts where exercise will be conducted – Hindustan Times, accessed on May 6, 2025, https://www.hindustantimes.com/india-news/mock-drills-full-list-of-244-districts-where-exercise-will-be-conducted-on-may-7-101746517801931.html
34. From blackouts to bunkers: Inside India’s civil defence mock drills across 244 districts on May 7 – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/defence/air-raid-sirens-blackouts-evac-plans-inside-indias-civil-defence-mock-drills-across-244-districts-on-may-7/articleshow/120905675.cms
35. Nationwide civil defence mock drill tomorrow: Will daily services run as usual?, accessed on May 6, 2025, https://www.hindustantimes.com/india-news/civil-defence-mock-drill-will-daily-services-run-as-usual-whats-open-and-whats-closed-may-7-pahalgam-pakistan-101746525258514.html
36. May 7 defence mock drill in India: Air raid sirens, nationwide blackouts- All you need to know about war drill tomorrow – Business Today, accessed on May 6, 2025, https://www.businesstoday.in/india/story/may-7-defence-mock-drill-in-india-air-raid-sirens-nationwide-blackouts-all-you-need-to-know-about-war-drill-tomorrow-474838-2025-05-06
37. India orders nationwide drills to test preparations for an attack amid mounting tensions with Pakistan | The Independent, accessed on May 6, 2025, https://www.independent.co.uk/asia/india/india-civil-defence-drills-pakistan-missile-test-kashmir-b2745428.html
38. Union Home Secretary reviews nationwide civil defence drill preparations amid India-Pakistan tensions – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/india/union-home-secretary-reviews-nationwide-civil-defence-drill-preparations-amid-india-pakistan-tensions/articleshow/120923736.cms
39. MHA asks states to conduct civil defence drills amid India-Pakistan tension, accessed on May 6, 2025, https://www.business-standard.com/external-affairs-defence-security/news/india-civil-defence-mock-drill-home-ministry-pakistan-tensions-pahalgam-125050501061_1.html
40. India-Pakistan Tensions: Civil Defence Drills To Simulate Air Raids, Blackouts Nationwide, accessed on May 6, 2025, https://www.deccanherald.com/india/explained-from-air-raid-sirens-to-blackouts-civil-defence-mock-drills-amid-india-pakistan-tensions-3526504
41. Civil defence rehearses mock drill exercises in Uttar Pradesh amid escalating tensions between India & Pakistan – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/india-mock-drills-uttar-pradesh-civil-defence-rehearses-mock-drill-exercises-amid-escalating-tensions/articleshow/120924017.cms
42. Govt To Conduct Nationwide Mock Drills On May 7: What We Know So Far | BOOM, accessed on May 6, 2025, https://www.boomlive.in/explainers/india-govt-mock-drill-pahalgam-pakistan-mha-ndrf-28485
43. MHA Orders 10-Point Civil Defence Drills in 244 Districts Amid India-Pakistan Tensions, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=XsWFMUVNgYw
44. MHA to Involve Citizens, Students & Ex-Servicemen in Nationwide Civil Defence Exercise, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=4yhfcXIXj6o
45. ‘Burst balloon’: How Pahalgam attack shattered Modi’s Kashmir narrative – Al Jazeera, accessed on May 6, 2025, https://www.aljazeera.com/news/2025/4/28/burst-balloon-how-pahalgam-attack-shattered-modis-kashmir-narrative
46. Exercises | FEMA.gov, accessed on May 6, 2025, https://www.fema.gov/emergency-managers/national-preparedness/exercises
47. Homeland Security Exercise and Evaluation Program | FEMA.gov, accessed on May 6, 2025, https://www.fema.gov/emergency-managers/national-preparedness/exercises/hseep
48. THE CIVIL DEFENSE SYSTEM OF SWITZERLAND, accessed on May 6, 2025, https://core-prod.cambridgecore.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/C105A6FD9AE8F2C1AF8D5E77C94A3C4B/S1049023X00032489a.pdf/the-civil-defense-system-of-switzerland.pdf
49. Civil Protection in Switzerland – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Civil_Protection_in_Switzerland
50. Civil protection system, accessed on May 6, 2025, https://www.babs.admin.ch/en/civil-protection-system
51. Federal Office for Civil Protection – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Federal_Office_for_Civil_Protection
52. Swiss Federal Office for Civil Protection | IRP – International Recovery Platform, accessed on May 6, 2025, https://recovery.preventionweb.net/organization/swiss-federal-office-civil-protection
53. Be Prepared… Just in Case, accessed on May 6, 2025, https://consgerusalemme.esteri.it/wp-content/uploads/2024/01/LineeGuidaHomeFronCommand.pdf
54. Emergency Preparedness – U.S. Embassy in Israel, accessed on May 6, 2025, https://il.usembassy.gov/u-s-citizen-services/local-resources-of-u-s-citizens/emergency-preparedness/
55. Exclusive: Israel’s post-Oct. 7 civil defense revolution – JNS.org, accessed on May 6, 2025, https://www.jns.org/exclusive-israels-post-oct-7-civil-defense-revolution/
56. Disaster Prevention Day | Calendar 09 | Explore Japan | Kids Web …, accessed on May 6, 2025, https://web-japan.org/kidsweb/explore/calendar/september/bousai.html
57. What Japan can teach the world about disaster risk reduction | East Asia Forum, accessed on May 6, 2025, https://eastasiaforum.org/2024/08/20/what-japan-can-teach-the-world-about-disaster-risk-reduction/
58. Emergency Preparedness for U.S. Citizens in Japan, accessed on May 6, 2025, https://jp.usembassy.gov/services/emergency_preparedness/
59. South Korean Citizens Join Civil Defense Drills Against North Korean Threats – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=zTfNJ26s_nw
60. S. Korea’s civil, gov’t, military, police sectors conduct defense drill in Busan as part of UFS 2024 – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=z8_o9OpVeDw
61. Civil defence drill : r/Living_in_Korea – Reddit, accessed on May 6, 2025, https://www.reddit.com/r/Living_in_Korea/comments/1ewo2n3/civil_defence_drill/
62. About the National Exercise Program | FEMA.gov, accessed on May 6, 2025, https://www.fema.gov/emergency-managers/national-preparedness/exercises/about
63. annual report – National Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA_Annual_Report_2021-22.pdf
64. ANNUAL REPORT – National Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://www.ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA-ANNUAL-REPORT-2017-18-ENG.pdf
65. India’s leader Modi touted all was well in Kashmir. A massacre of tourists shattered that claim – AP News, accessed on May 6, 2025, https://apnews.com/article/kashmir-india-pakistan-tourist-attack-pahalgam-1089607a2c148eff059ca1052fe86aad
66. Inside details of PM, NSA meeting amid civil defence drills and Pahalgam terror hunt, accessed on May 6, 2025, https://www.indiatoday.in/india/video/pm-modi-meets-nsa-doval-amid-civil-defence-drills-and-pahalgam-terror-hunt-2720318-2025-05-06
67. India-Pakistan war: A chilling 2019 study had predicted a nuclear war in 2025 and what could happen – The Economic Times, accessed on May 6, 2025, https://m.economictimes.com/news/new-updates/india-pakistan-war-a-chilling-2019-study-had-predicted-a-nuclear-war-in-2025-and-what-could-happen/articleshow/120920791.cms
68. Modi’s PMO gets control of official Twitter handle – Oneindia News, accessed on May 6, 2025, https://www.oneindia.com/india/modi-s-pmo-gets-control-official-twitter-handle-1455316.html
69. Cyclone Fani Live Updates: Cyclone Fani To Make Landfall In Odisha’s Puri Today – NDTV, accessed on May 6, 2025, https://www.ndtv.com/india-news/cyclone-fani-live-updates-cyclone-foni-about-500-km-from-odisha-armed-forces-on-alert-2031634
70. Pahalgam Terror Attack Highlights: India Suspends Indus Waters Treaty, Pak Says ‘Act Of War’ – NDTV, accessed on May 6, 2025, https://www.ndtv.com/india-news/jammu-and-kashmir-terrorist-attack-live-updates-pahalgam-anantnag-tourists-prime-minister-narendra-modi-amit-shah-terrorists-news-8227401
71. Watch: PM Modi Meets Australian Singer Guy Sebastian, Who Has A Kanpur Connection, accessed on May 6, 2025, https://www.ndtv.com/feature/watch-pm-modi-meets-australian-singer-guy-sebastian-who-has-a-kanpur-connection-4058685
72. PoK areas feature in new maps released by govt – Morung Express, accessed on May 6, 2025, https://www.morungexpress.com/pok-areas-feature-new-maps-released-govt
73. https://www.ndtvprofit.com/news_sitemap.xml, accessed on May 6, 2025, https://www.ndtvprofit.com/news_sitemap.xml
74. https://www.deccanherald.com/news_sitemap.xml, accessed on May 6, 2025, https://www.deccanherald.com/news_sitemap.xml
75. www.ndma.gov.in, accessed on May 6, 2025, https://www.ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA_Annual_Report_2021-22.pdf
76. annual report – National Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA-Annual-Report_20-21.pdf
77. www.ndma.gov.in, accessed on May 6, 2025, https://www.ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/NDMA-Annual-Report_20-21.pdf
78. www.mea.gov.in, accessed on May 6, 2025, https://www.mea.gov.in/Images/CPV/38005_Final-MEA-AR-2023-English.pdf
79. Annual Report 2023-24 – Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://xn--i1b5bzbybhfo5c8b4bxh.xn--11b7cb3a6a.xn--h2brj9c/sites/default/files/AnnualReport_27122024.pdf
80. Annual Report – Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://xn--i1b5bzbybhfo5c8b4bxh.xn--11b7cb3a6a.xn--h2brj9c/sites/default/files/AnnualReport_10_11.pdf
81. Annual Report 2022-23 – Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://www.mha.gov.in/sites/default/files/AnnualreportEnglish_04102023.pdf
82. Annual Report 2022-23 – Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://www.mha.gov.in/sites/default/files/AnnualReportEngLish_11102023.pdf
83. Annual Report 2021-22 – Ministry of External Affairs, accessed on May 6, 2025, https://www.mea.gov.in/Uploads/PublicationDocs/34894_MEA_Annual_Report_English.pdf
84. annual report – 2018-19 – Department of Defence Production, accessed on May 6, 2025, https://www.ddpmod.gov.in/sites/default/files/2023-12/Annual-Report-2018-2019_0.pdf
85. Annual Report 2021-22 – Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://www.mha.gov.in/sites/default/files/AnnualReport202122_24112022%5B1%5D.pdf
86. AnnuAl RepoRt 2020-21 – Ministry of Mines, accessed on May 6, 2025, https://mines.gov.in/admin/storage/app/uploads/6433dc8082e241681120384.pdf
87. Annual Report 2020-21 – NIDM, accessed on May 6, 2025, https://nidm.gov.in/PDF/pubs/AR2021.pdf
88. Annual Report 2022-2023 – National Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://ndma.gov.in/sites/default/files/PDF/Reports/Annual_Report_NDMA_2022-2023.pdf
89. Annual Reports | NDMA, GoI – National Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://ndma.gov.in/Resources/AnnualReports
90. Annual Report NDMA 2022-2023 | PDF – Scribd, accessed on May 6, 2025, https://www.scribd.com/document/779313983/Annual-Report-NDMA-2022-2023
91. ANNUAL REPORT – National Disaster Management Authority (NDMA), accessed on May 6, 2025, https://www.ndma.gov.pk/public/storage/publications/July2024/KxRS60YykLIkEjbwlTGp.pdf
92. Annual Reports – NDMA – KnowledgeWeb – National Drought Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://knowledgeweb.ndma.go.ke/Public/Resources/Default.aspx?ID=2
93. ANNUAL REPORT ON NATURAL CALAMITIES 2021-22 – Special Relief Commissioner, accessed on May 6, 2025, https://srcodisha.nic.in/annualReport/4vP2yUSqANNUAL%20REPORT%20ON%20NATURAL%20CALAMITIES,2021-22.pdf
94. Annual Report -2020-2021 – Kerala State Disaster Management Authority, accessed on May 6, 2025, https://sdma.kerala.gov.in/wp-content/uploads/2022/02/Annual_Report_2020-21-SI-KSDMA.pdf
95. Annual Report| National Portal of India, accessed on May 6, 2025, https://www.india.gov.in/my-government/documents/annual-report?page=4
96. ISSN 2581-5369 – INTERNATIONAL JOURNAL OF LAW MANAGEMENT & HUMANITIES, accessed on May 6, 2025, https://ijlmh.com/wp-content/uploads/Understanding-Indias-New-Data-Protection-Laws-and-their-Influence-on-the-Constitutional-Right-to-Privacy.pdf
97. India and Singapore Author(s): Suranjan Das and Subhadeep Bhattacharya Source: Indian Foreign Affairs Journal , January-March, 2, accessed on May 6, 2025, https://cooperative-individualism.org/das-suranjan_india-and-singapore-2020-jan-mar.pdf
98. Electronic Resources – South Asian Collection – Library of Congress Research Guides, accessed on May 6, 2025, https://guides.loc.gov/south-asian-collection/e-resources
99. Chemical, biological, radiological and nuclear training issues in …, accessed on May 6, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3148632/
100. Full article: Towards control and effectiveness: The Ministry of Defence and civil-military relations in India – Taylor & Francis Online, accessed on May 6, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01402390.2022.2118115
101. GlobalTrends_2040.pdf, accessed on May 6, 2025, https://www.dni.gov/files/ODNI/documents/assessments/GlobalTrends_2040.pdf
102. (PDF) Sea power Role in India’s National Security Strategy: Analytical Overview on Ramifications for Pakistan & Indo-Pacific Region Op-Ed PHD in Strategic Studies Scholar – ResearchGate, accessed on May 6, 2025, https://www.researchgate.net/publication/388958064_Sea_power_Role_in_India’s_National_Security_Strategy_Analytical_Overview_on_Ramifications_for_Pakistan_Indo-Pacific_Region_Op-Ed_PHD_in_Strategic_Studies_Scholar
103. India’s National Security Strategy: Pursuits, Origins, and Practice, accessed on May 6, 2025, http://www.cicir.ac.cn/UpFiles/file/20230308/6381388217698174078017665.pdf
104. Home Guard (India) – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Home_Guard_(India)
105. National Civil Defence College – Wikipedia, accessed on May 6, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/National_Civil_Defence_College
106. NATIONAL CIVIL DEFENCE COLLEGE – ASAP, accessed on May 6, 2025, https://www.asapglobe.com/Download_File.aspx?chap=Y2hhcHRlcjkucGRm&bisbn=OTc4OTM4MzA5NjQwNC12b2wtMg==
107. National Civil Defence College – OMICS International, accessed on May 6, 2025, https://www.omicsonline.org/universities/National_Civil_Defence_College/
108. Education Institutes | District Nagpur,Government of Maharashtra | India, accessed on May 6, 2025, https://nagpur.gov.in/education-institutes/
109. India Plans Nationwide Mock Drill on May 7 | Air Raid Sirens & Blackout Drills Planned, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=kn9LFv3cXZ8
110. Inside Details Of PM Modi & NSA Doval Meeting Amid Civil Defence Drills And Pahalgam Terror Hunt – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=U8AXDGTgLOQ
111. PM Modi Meets NSA Ajit Doval At PMO | Pahalgam Terror Attack | Kashmir – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=L_Z1n6pqtI4
112. Significant Economic Setback for Pakistan, India Halts 500 Million Dollars – YouTube, accessed on May 6, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=Xt_dk1McJhU
113. Social Media Updates – Prime Minister of India, accessed on May 6, 2025, https://www.pmindia.gov.in/en/social-media-updates/
114. Prime Minister – National Portal of India, accessed on May 6, 2025, https://www.india.gov.in/my-government/whos-who/prime-minister
115. Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://xn--i1b5bzbybhfo5c8b4bxh.xn--11b7cb3a6a.xn--h2brj9c/en
116. Home | Ministry of Home Affairs, accessed on May 6, 2025, https://www.mha.gov.in/en
117. Home | NDMA, GoI, accessed on May 6, 2025, https://ndma.gov.in/
118. Civil Defence in India – Seth Drucouer – Google Books, accessed on May 6, 2025, https://books.google.com/books/about/Civil_Defence_in_India.html?id=VGTZZEN9xJsC
119. Civil Defence in India – Seth Drucquer – Google Books, accessed on May 6, 2025, https://books.google.com/books/about/Civil_Defence_in_India.html?id=QZQWNlwQ7l8C
120. Civil defence in India – Lucknow Digital Library, accessed on May 6, 2025, https://lucknowdigitallibrary.com/publications/civil-defence-in-india
121. A National Security Strategy for India: The Way Forward – KW Publishers, accessed on May 6, 2025, http://kwpub.in/Home/product/9789387324305/a-national-security-strategy-for-india-the-way-forward
122. Disaster Management in India: Policies, Institutions, Practices …, accessed on May 6, 2025, https://books.google.com/books/about/Disaster_Management_in_India.html?id=S13bEAAAQBAJ
123. Disaster Management in India – Rajendra Kumar Pandey – Google Books, accessed on May 6, 2025, https://books.google.com/books/about/Disaster_Management_in_India.html?id=AWpSzQEACAAJ
124. Disaster Management in India by K.N. Shastri | eBook | Barnes & Noble®, accessed on May 6, 2025, https://www.barnesandnoble.com/w/disaster-management-in-india-kn-shastri/1111464309