भारतीय इतिहासाची पाने अनेक वीरांच्या आणि वीरांगनांच्या कथांनी भरलेली आहेत. काही कथा सतत उजेडात राहतात, तर काही काळाच्या ओघात विस्मृतीत जातात. पण जेव्हा अशा विस्मृतीत गेलेल्या शौर्यगाथांवर प्रकाश पडतो, तेव्हा इतिहास नव्याने जागा होतो. उल्लालच्या राणी अब्बक्का यांची कथा ही अशीच एक तेजस्वी, पण दुर्लक्षित राहिलेली शौर्यगाथा आहे. जैन समाजाची अनुयायी असूनही, भारतमातेच्या रक्षणासाठी पोर्तुगीजांसारख्या बलाढ्य सत्तेला तब्बल चार दशके झुंज देणारी ही योद्धा राणी होती. त्यांच्या अजोड पराक्रमामुळे आणि निर्भय स्वभावामुळे प्रजेने त्यांना “अभयाराणी” हा गौरवपूर्ण किताब दिला होता. विशेष म्हणजे, हे संपूर्ण वर्ष (२०२५) त्यांच्या ५०० व्या जयंतीचे म्हणजेच पंचशताब्दी वर्षाचे औचित्य साधून साजरे केले जात आहे.
कोण होत्या राणी अब्बक्का?
बाराव्या शतकात मूळचे गुजरातमधील असलेले चोवटा (चोटा) राजघराणे स्थलांतरित होऊन आजच्या दक्षिण कन्नड जिल्ह्यात स्थायिक झाले. या घराण्याने अठराव्या शतकापर्यंत या प्रदेशावर राज्य केले. तुलूनाडू, म्हणजेच तुलू लोकांच्या या प्रदेशात, मातृसत्ताक पद्धत प्रचलित होती, जी पुढे चोवटा घराण्यानेही स्वीकारली.
याच घराण्यात इ.स. १५२५ साली राणी अब्बक्का यांचा जन्म झाला. त्यांचे मामा, तिरुमला राया, यांनी अब्बक्का यांच्यातील straordinare नेतृत्वगुण आणि शौर्य ओळखून त्यांना राज्यकारभाराचे शिक्षण दिले. त्या घोडेस्वारी, तलवारबाजी, धनुर्विद्या आणि सैनिकी डावपेचांमध्ये अत्यंत पारंगत झाल्या. पुढे राज्याच्या विभाजनानंतर अब्बक्का महादेवी यांनी उल्लाल ही राजधानी असलेल्या ‘तुलूनाडू’ राज्याचा स्वतंत्र कारभार स्वीकारला. त्यांचा विवाह शेजारच्या मंगलोर राज्याचे राजा लक्ष्मप्पा अरसा यांच्याशी झाला, ज्यामुळे हे एक शक्तिशाली राज्य बनले. मात्र, हा विवाह फार काळ टिकला नाही आणि त्या आपल्या तीन मुलांसह उल्लाल येथे परतल्या.
उल्लालचे सामरिक महत्त्व आणि पोर्तुगीजांचे आगमन
राणी अब्बक्का यांचे राज्य सामरिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाच्या ठिकाणी होते. एका बाजूला अथांग अरबी समुद्र आणि दुसऱ्या बाजूला साधनसंपत्तीने समृद्ध पश्चिम घाट. उल्लाल हे त्या काळातील मसाले, कापड आणि शस्त्रास्त्रांच्या व्यापाराचे एक प्रमुख बंदर होते.
त्याच काळात, युरोपीय सत्ता समुद्रावाटे भारताकडे आकर्षित झाल्या होत्या. १४९८ मध्ये वास्को-द-गामाच्या आगमनानंतर पोर्तुगीजांनी आपल्या प्रगत नौकानयनाच्या जोरावर भारतीय जलमार्गांवर वर्चस्व निर्माण केले. गोव्यात आपले बस्तान बसवल्यावर त्यांची वक्रदृष्टी दक्षिणेकडील मंगलोर आणि उल्लालच्या समृद्ध बंदरांकडे वळली. भारतीय व्यापाऱ्यांकडून जबरदस्तीने परवाने (Cartaz) घेणे आणि विरोध करणाऱ्यांना चिरडून टाकणे, हे त्यांचे धोरण होते.
पोर्तुगीजांविरुद्धचा अविस्मरणीय लढा
पोर्तुगीजांनी १५२५ मध्ये मंगलोरचा किल्ला जिंकल्यावरच राणी अब्बक्का सावध झाल्या होत्या. त्यांनी पोर्तुगीजांच्या साम्राज्यवादी धोरणाला कडाडून विरोध केला, ज्यामुळे युद्धाचा भडका उडाला.
- पहिले आणि दुसरे युद्ध (१५५५-१५५७): पोर्तुगीजांनी राणीपुढे अपमानजनक मागण्या ठेवल्या, ज्या त्यांनी स्वाभिमानाने धुडकावून लावल्या. ॲडमिरल डॉम अलवारो दा सिल्वेरियाच्या नेतृत्वाखालील पहिला हल्ला त्यांनी परतवून लावला. त्यानंतरच्या हल्ल्यातही राणीच्या शूर सैन्याने पोर्तुगीजांना राज्याच्या वेशीवरूनच पिटाळून लावले.
- तिसरे आणि चौथे युद्ध (१५६७-१५६८): पोर्तुगीजांनी थेट उल्लाल शहरावर हल्ले करून नासधूस केली, पण प्रत्येक वेळी राणीने पराक्रमाची शर्थ करून विजय मिळवला. १५६८ चा लढा तर अविस्मरणीय ठरला. पोर्तुगीजांनी थेट राजदरबारात धाड टाकली, पण राणी अब्बक्का वेषांतर करून निसटल्या. त्याच रात्री केवळ २०० सैनिकांना सोबत घेऊन त्यांनी पोर्तुगीजांवर असा जबरदस्त प्रतिहल्ला चढवला की, जनरल पेक्झोतो आणि ॲडमिरल मसक्रेन्हस हे दोन्ही पोर्तुगीज अधिकारी मारले गेले. या विजयामुळे पोर्तुगीजांना मंगलोरचा किल्ला सोडून पळ काढावा लागला.
- अंतिम लढा आणि विश्वासघात (१५६९-१५७०): पोर्तुगीजांनी फंदफितुरीने मंगलोर किल्ला परत मिळवला. यावेळी, दुर्दैवाने राणी अब्बक्का यांचे पती, लक्ष्मप्पा अरसा, यांनी मत्सरापोटी पोर्तुगीजांना साथ दिली. राणीने अहमदनगरचा सुलतान आणि कालिकतचा झामोरिअन यांच्याशी युती करून प्रतिकार केला, पण पती आणि काही सरदारांच्या विश्वासघातामुळे त्या युद्धात हरल्या आणि त्यांना कैद झाली. मात्र, त्या स्वाभिमानी राणीने कैदेतही आपला लढा सुरूच ठेवला आणि तिथेच अखेरचा श्वास घेतला.
जवळपास ४० ते ४५ वर्षे एका बलाढ्य युरोपीय सत्तेला त्यांनी दिलेला लढा हा त्यांच्या अतुलनीय शौर्याचा साक्षीदार आहे. त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांच्या शूर कन्यांनी स्वातंत्र्याचा लढा सुरूच ठेवला.
शौर्यापलीकडील कर्तृत्व: प्रशासन आणि सांस्कृतिक वारसा
राणी अब्बक्का केवळ एक पराक्रमी योद्धा नव्हत्या, तर एक कुशल प्रशासकही होत्या.
- व्यापार आणि अर्थव्यवस्था: त्यांनी उल्लालला काळी मिरी, वेलदोडा आणि भात यांच्या व्यापाराचे एक प्रमुख केंद्र बनवले. अरब आणि झामोरिन राज्यांशी मजबूत व्यापारी संबंध प्रस्थापित करून त्यांनी राज्याच्या अर्थव्यवस्थेला बळकटी दिली.
- धार्मिक सलोखा: स्वतः जैन असूनही, त्यांनी अनेक शिवमंदिरे आणि तीर्थक्षेत्रांचा विकास केला. त्यांनी जैन बसद्यांचा (मंदिरांचा) जीर्णोद्धार केला आणि धार्मिक ग्रंथांचे स्थानिक भाषांमध्ये भाषांतर करून ते सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवले.
- कला आणि संस्कृती: त्यांच्या काळात कला, स्थापत्य आणि सांस्कृतिक आदान-प्रदानाला मोठे प्रोत्साहन मिळाले, ज्यामुळे उल्लाल हे शौर्यासह सांस्कृतिक समृद्धीचेही केंद्र बनले.
अजोड पराक्रमाचा चिरंतन वारसा
राणी अब्बक्का यांचे नाव आज अनेकांना अपरिचित असले तरी, कर्नाटकातील यक्षगान आणि कोला (कांतारा चित्रपटातून प्रसिद्ध झालेले नृत्य) यांसारख्या लोककलांमधून त्यांची शौर्यगाथा आजही जिवंत आहे.
भारत सरकारनेही त्यांच्या कार्याचा यथोचित गौरव केला आहे:
२००३: त्यांच्या सन्मानार्थ एक ‘विशेष टपाल आवरण’ जारी केले.
२००९: नौदलाच्या एका गस्ती जहाजाला “आय.सी.जी.एस. राणी अब्बक्का” असे नाव दिले.
१५ डिसेंबर २०२३: त्यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ पाच रुपयांचे टपाल तिकीट प्रकाशित केले.
याशिवाय, दक्षिण कन्नड जिल्ह्यात दरवर्षी “वीर राणी अब्बक्का उत्सव” साजरा केला जातो आणि कर्तृत्ववान महिलांना “वीर राणी अब्बक्का प्रशस्ती” पुरस्काराने सन्मानित केले जाते.
राणी अब्बक्का या केवळ एका राज्याच्या शासक नव्हत्या, तर त्या भारताच्या स्वातंत्र्याच्या आणि स्वाभिमानाच्या पहिल्या प्रहरी होत्या. त्यांचे जीवन हे शौर्य, कुशल प्रशासन आणि सर्वधर्मसमभावाचे प्रतीक आहे, ज्यांचे स्मरण करणे हे प्रत्येक भारतीयाचे कर्तव्य आहे.
