मध्ययुगीन भारताच्या इतिहासात वारकरी संप्रदायाला एका वेगळ्या उंचीवर नेणारे आणि आपल्या कार्याचा प्रभाव केवळ महाराष्ट्रापुरता मर्यादित न ठेवता संपूर्ण देशभर पसरवणारे बहुभाषिक संत म्हणून नामदेवांचे स्थान अद्वितीय आहे. मराठी, हिंदी, पंजाबी अशा विविध भाषांमध्ये अभंगरचना करून त्यांनी भक्तीची पताका देशभर फडकवली. ते केवळ एक संत नव्हते, तर एक कुशल संघटक, समाजसुधारक आणि दक्षिण-उत्तर भारताला जोडणारे सांस्कृतिक दूत होते. त्यांच्या सर्वसमावेशक आणि मानवतावादी विचारांमुळेच ते आज शतकांनंतरही तितकेच प्रासंगिक आणि वंदनीय आहेत.
कर्मकांडाला छेद आणि भक्तीचा सुलभ मार्ग
संत नामदेवांचा काळ हा सामाजिक आणि धार्मिकदृष्ट्या अत्यंत कर्मठ होता. समाज हा धार्मिक रूढी, परंपरा आणि कर्मकांडाच्या कठोर चौकटीत जखडला गेला होता. यज्ञ, व्रतवैकल्ये आणि विधिनिषेध यांना अतोनात महत्त्व प्राप्त झाले होते, ज्यामुळे धर्माचे मूळ स्वरूपच हरवून गेले होते. मंत्रापेक्षा तंत्र श्रेष्ठ ठरले आणि अंधश्रद्धेने समाजाला ग्रासले होते. या चौकटीचे उल्लंघन करणाऱ्याला पाप मानून वाळीत टाकले जात असे.
याच पार्श्वभूमीवर, संत नामदेवांनी धर्माला कर्मकांडाच्या शृंखलेतून मुक्त करून भक्तीच्या सोप्या आणि सरळ मार्गावर आणले. त्यांनी स्वतःच्या अनुभवातून सांगितले की, केवळ विधिनिषेधांमध्ये अडकल्याने अहंकार वाढतो.
तत्त्व पुसावया गेलो वेदज्ञांसी।
तंव भरले तयापासीं विधिनिषेध ।।
तया समाधान नुमजे कोणे काळीं।
अहंकार बळी झाला तेथें।। (संत नामदेव, १६१०)
या कर्मकांडाच्या जंजाळातून सामान्य माणसाला बाहेर काढण्यासाठी त्यांनी नामस्मरणाचा अत्यंत सोपा मार्ग सांगितला. त्यांच्या मते, तप, तीर्थ आणि दान यांपेक्षाही केशवाचे नाव घेणे हेच सर्वश्रेष्ठ साधन आहे.
तप तीर्थ दान हे सर्व कुवाड।
नाम एक वाड केशवाचें।। (संत नामदेव १०९४)
त्यांनी समाजाला पटवून दिले की, ईश्वराच्या भक्तीसाठी कोणत्याही क्लेशाची किंवा अवघड साधनेची गरज नाही. केवळ हरिनामावर दृढ विश्वास ठेवल्यास माणसाचे ऐहिक आणि पारलौकिक कल्याण होते. या विचाराने सामान्य, अडाणी आणि भोळ्याभाबड्या जनतेला परमार्थाचा एक नवा, आश्वासक मार्ग खुला करून दिला.
सामाजिक समरसतेचे प्रणेते
संत नामदेवांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी जातीभेदाच्या भिंती तोडून सामाजिक समरसतेचा कृतिशील पुरस्कार केला. त्या काळात जातीयतेने आणि अस्पृश्यतेने समाज पोखरला होता. उच्च-नीचतेची भावना इतकी खोलवर रुजली होती की, तथाकथित खालच्या जातीतील लोकांना मंदिरात प्रवेशही निषिद्ध होता. या विषमतेचे चटके स्वतः संत नामदेवांनाही सोसावे लागले. शिंपी जातीत जन्मल्यामुळे त्यांनाही पंढरपूरच्या मंदिरातून बाहेर ढकलण्यात आले होते. ही वेदना त्यांच्या अभंगात स्पष्टपणे व्यक्त होते:
हीन दीन जात मोरी पंढरीके राया। ऐसा तुमने नामा दरजी कायकू बनाया।।
टाळ बिना लेकर नामा राऊलमें आया। पूजा करते बह्मन उन्नें बाहेर ढकाया।। (संत नामदेव २१४२)
या अपमानाने खचून न जाता, नामदेवांनी याच विषमतेवर प्रहार केला. त्यांनी मंदिरात बंदिस्त असलेला विठ्ठल सामान्य जनतेसाठी वाळवंटात आणून उभा केला आणि गर्जून सांगितले की देवाच्या दारात कोणताही जातीभेद नाही.
नाहीं यातिकुळ उचनीच भेद। भाव एक शुद्ध पाहातसे।। (संत नामदेव १०३५)
त्यांचे हे विचार केवळ बोलण्यापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी संत चोखामेळा यांच्यासारख्या उपेक्षित समाजातील संताला गुरुमंत्र दिला, त्यांचे अश्रू पुसले आणि त्यांच्यात आत्मविश्वास जागवला. चोखोबांना जेव्हा केवळ विठोबाला दही पाजल्याच्या ‘गुन्ह्याबद्दल’ देहदंडाची शिक्षा सुनावली गेली, तेव्हा नामदेवांनी त्या अन्यायाचा तीव्र निषेध केला. पुढे मंगळवेढ्याच्या तटबंदीखाली गाडले गेल्यानंतर, संत चोखामेळा यांच्या अस्थी स्वतः नामदेवांनी शोधून आणल्या आणि पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराच्या महाद्वाराच्या पायरीशी त्यांची समाधी बांधली. एका गुरूने आपल्या शिष्याची समाधी बांधण्याची ही घटना म्हणजे सामाजिक समतेच्या इतिहासातील एक सुवर्णपान आहे.
राष्ट्रसंत: महाराष्ट्राच्या सीमेपार
संत नामदेवांचे कार्यक्षेत्र केवळ महाराष्ट्र नव्हते. गुजरात, मध्यप्रदेश, राजस्थान, पंजाबपासून ते थेट उत्तरप्रदेश आणि हिमाचल प्रदेशापर्यंत त्यांनी पायी प्रवास केला. या प्रवासात त्यांनी केवळ हरिनामाचा प्रसार केला नाही, तर दक्षिण आणि उत्तर भारताच्या संस्कृतींना जोडणारा एक भक्कम पूल बांधला. त्यांच्या कीर्तनाने आणि अभंगांनी भाषा, प्रांत आणि वर्णाचे भेद सहजपणे ओलांडले.
त्यांच्या कार्याचा सर्वात मोठा पुरावा म्हणजे शीख धर्माचा पवित्र ग्रंथ ‘गुरु ग्रंथ साहिब’मध्ये समाविष्ट असलेली त्यांची ६१ पदे, जी ‘बाबा नामदेवजी की मुखबानी’ म्हणून ओळखली जातात. यावरून त्यांचे उत्तर भारतातील स्थान आणि महत्त्व लक्षात येते. संत कबीर आणि गुरू नानक यांसारख्या महान संतांनाही त्यांच्या विचारांतून प्रेरणा मिळाली. आजही पंजाब, राजस्थान आणि उत्तर प्रदेशात संत नामदेवांची शेकडो मंदिरे आणि मठ त्यांच्या कार्याची साक्ष देत उभी आहेत. खऱ्या अर्थाने ते महाराष्ट्राचे संत असले तरी संपूर्ण राष्ट्रासाठी ते ‘राष्ट्रसंत’ होते.
भक्तीतील विनम्रता आणि ईश्वर-भक्त नाते
संत नामदेवांनी ईश्वर आणि भक्त यांच्यातील नातेसंबंधाला एक नवी, प्रेमळ आणि समान पातळीवरची दिशा दिली. त्यांच्यासाठी विठ्ठल केवळ देव नव्हता, तर तो सखा होता, पाठीराखा होता आणि प्रसंगी भक्ताची सेवा करणारा सेवकही होता. “झाडलोट करी जनी। केर भरी चक्रपाणी।।” यांसारख्या अभंगांतून त्यांनी देव भक्ताच्या घरी येऊन त्याची कामे करतो, ही क्रांतिकारी कल्पना मांडली.
त्यांनी वारकरी संप्रदायात एकमेकांना वंदन करण्याची परंपरा सुरू केली. यात जात, धर्म, लिंग, वय किंवा गुरु-शिष्य असा कोणताही भेद नव्हता. ते स्वतः आपला शिष्य परिसा भागवताच्या चरणी लागले, तर योगी ज्ञानदेवांनी त्यांच्या भक्तीबळापुढे नतमस्तक होऊन त्यांच्या चरणांना वंदन केले. या परस्पर चरणवंदनातून त्यांनी समाजात व्यक्तीच्या प्रतिष्ठेचे नवे मूल्य रुजवले.
त्यांच्या विनम्रतेचा कळस म्हणजे त्यांनी स्वतःसाठी समाधी म्हणून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराची पहिली पायरी निवडली. कारण त्यांना संत-सज्जनांच्या पायाची धूळ सतत आपल्या मस्तकी लागावी, असे वाटत होते.
नामा म्हणे आम्ही पायरीचे चिरे। संतपाय हिरे वर देती।। (संत नामदेव १७३२)
संत नामदेवांचे जीवन आणि कार्य हे भक्ती, समता आणि राष्ट्रीय एकात्मतेचा एक अखंड प्रवाह आहे. त्यांनी धर्मातील कर्मकांडाचे स्तोम कमी करून ते सामान्यांसाठी सोपे केले, जातिभेदाच्या भिंती पाडून समाजाला एकत्र आणले आणि महाराष्ट्राच्या सीमा ओलांडून संपूर्ण भारतात भक्तीचे बीज पेरले. त्यांचे चरित्र, त्यांचे मराठी आणि हिंदी अभंग आणि त्यांचे अतुलनीय कार्य हे केवळ महाराष्ट्राचेच नव्हे, तर संपूर्ण भारताचे एक अमूल्य सांस्कृतिक वैभव आहे. आजच्या काळातही त्यांचे विचार तितकेच मार्गदर्शक आहेत आणि समाजाला एकात्मतेच्या धाग्यात बांधून ठेवण्याची प्रेरणा देतात.
