भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामाच्या इतिहासात लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांचे नाव सुवर्ण अक्षरांनी कोरले आहे. “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच!” ही त्यांची सिंहगर्जना आजही भारतीयांच्या मनात स्फुलिंग पेटवते. टिळक हे केवळ एक राजकीय नेते नव्हते, तर ते एक महान विचारवंत, समाजसुधारक, पत्रकार आणि दूरदृष्टीचे नेते होते. त्यांनी भारतीय राष्ट्रवादाला जहालवादी वळण दिले आणि सामान्य जनतेला स्वातंत्र्य चळवळीत सामील करून घेतले. म्हणूनच, ब्रिटिश त्यांना ‘भारतीय असंतोषाचे जनक’ म्हणत.
जहाल राष्ट्रवादाचा उदय आणि चतुःसूत्री
१९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये मवाळ नेत्यांचा प्रभाव होता, जे ब्रिटिश सरकारकडे केवळ अर्ज आणि विनंत्या करून सुधारणांची मागणी करत होते. मात्र, टिळकांचा या मार्गावर विश्वास नव्हता. त्यांनी जहाल राष्ट्रवादाचा पुरस्कार केला आणि स्वातंत्र्यासाठी प्रत्यक्ष कृतीची गरज असल्याचे प्रतिपादन केले.
टिळकांनी देशाला चतुःसूत्री कार्यक्रम दिला –
- स्वराज्य: संपूर्ण स्वातंत्र्याची मागणी.
- स्वदेशी: परदेशी मालावर बहिष्कार आणि देशी वस्तूंचा वापर.
- राष्ट्रीय शिक्षण: ब्रिटिश शिक्षण पद्धतीला पर्याय म्हणून राष्ट्रीय शाळा आणि महाविद्यालयांची स्थापना.
- बहिष्कार: ब्रिटिश शासनाला असहकार्य.
या चतुःसूत्रीने स्वातंत्र्य चळवळीला एक नवी दिशा दिली आणि लोकांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण केला.
पत्रकारितेची तलवार: ‘केसरी’ आणि ‘मराठा’
लोकमान्य टिळकांनी जनजागृतीसाठी वृत्तपत्रांचा प्रभावी वापर केला. त्यांनी मराठीत ‘केसरी’ आणि इंग्रजीत ‘मराठा’ ही वृत्तपत्रे सुरू केली. या वृत्तपत्रांमधून त्यांनी सरकारच्या अन्यायकारक धोरणांवर कठोर टीका केली आणि लोकांना त्यांच्या हक्कांसाठी लढायला प्रवृत्त केले. प्लेगच्या साथीच्या काळात ब्रिटिश अधिकारी रँड याने केलेल्या अत्याचारांविरोधात टिळकांनी ‘केसरी’तून आवाज उठवला. ‘सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय?’ या त्यांच्या अग्रलेखाने संपूर्ण महाराष्ट्रात खळबळ उडवून दिली.
क्रांतिकारकांना पाठिंबा आणि तुरुंगवास
टिळकांचा क्रांतिकारकांना छुपा पाठिंबा होता. चापेकर बंधूंनी अत्याचारी रँडचा वध केल्यानंतर, टिळकांनी ‘केसरी’मध्ये लिहिलेल्या लेखांमुळे त्यांच्यावर राजद्रोहाचा खटला भरण्यात आला आणि त्यांना तुरुंगवासाची शिक्षा झाली. मंडालेच्या तुरुंगात असताना त्यांनी ‘गीतारहस्य’ हा अजरामर ग्रंथ लिहिला, ज्यात त्यांनी कर्मयोगाचा संदेश दिला.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान
टिळकांनी केवळ राजकीय स्वातंत्र्याचाच विचार केला नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक ऐक्यासाठीही प्रयत्न केले. त्यांनी लोकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि त्यांच्यात राष्ट्रीयत्वाची भावना जागृत करण्यासाठी सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंती यांसारखे उत्सव सुरू केले. या उत्सवांच्या माध्यमातून ते राजकीय आणि सामाजिक विषयांवर लोकांचे प्रबोधन करत.
बीड आणि बंगालच्या क्रांतिकारकांशी संबंध
टिळकांचे कार्य केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांचे बंगालमधील क्रांतिकारकांशी जवळचे संबंध होते आणि त्यांनी बीडसारख्या ठिकाणी झालेल्या विद्रोहांनाही प्रेरणा दिली. त्यांनी संपूर्ण भारतात एक मोठी क्रांतिकारी चळवळ उभी करण्याचा प्रयत्न केला.
लोकमान्य टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे एक तेजस्वी पर्व होते. त्यांनी भारतीयांच्या मनात स्वराज्याची ज्योत पेटवली आणि आत्मविश्वास गमावलेल्या समाजाला आत्मविश्वासाने उभे केले. त्यांचे जीवन, विचार आणि कार्य आजही तितकेच प्रेरणादायी आहे. टिळकांनी दिलेला स्वराज्याचा मंत्र आणि दाखवलेला प्रतिकाराचा मार्ग हा भारताच्या इतिहासातील एक अमूल्य ठेवा आहे. त्यांचे जीवन हे त्यागाचे, संघर्षाचे आणि देशप्रेमाचे प्रतीक आहे आणि ते येणाऱ्या पिढ्यांना नेहमीच मार्गदर्शन करत राहील.
