आजच्या 21व्या शतकात माणसाने तांत्रिक, आर्थिक आणि सामाजिक स्तरावर अभूतपूर्व प्रगती केली आहे. पण या झपाट्याने बदलणाऱ्या जगात मानसिक आरोग्य (Mental health) ही एक गंभीर समस्या बनून उभी राहिली आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (WHO) मते, जगातील प्रत्येक चारपैकी एक व्यक्ती आपल्या आयुष्यात कधी ना कधी मानसिक आरोग्याशी संबंधित समस्येला सामोरे जातो. तरीदेखील, समाजामध्ये मानसिक आरोग्याविषयी जागरूकता आणि समज अजूनही अपुरी आहे.
मानसिक आरोग्याचा खरा अर्थ
मानसिक आरोग्याचा अर्थ फक्त मानसिक आजार नसणे एवढाच नाही. तर यात व्यक्तीची विचार करण्याची क्षमता, निर्णय घेण्याची योग्यता, भावनिक संतुलन आणि सामाजिक नातेसंबंध टिकवून ठेवण्याची ताकद यांचा समावेश होतो. जेव्हा एखादी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या निरोगी असते, तेव्हा ती जीवनातील आव्हानांना सकारात्मक दृष्टिकोनातून सामोरे जाते आणि समाजात रचनात्मक योगदान देते.
मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारे घटक
आजच्या जगात अनेक असे घटक आहेत जे मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करतात:
- शैक्षणिक दडपण – विद्यार्थ्यांवर जास्त गुण मिळवण्याचे व स्पर्धात्मक परीक्षांमध्ये यशस्वी होण्याचे दडपण.
- करिअर आणि नोकरी – बेरोजगारी, अस्थिर नोकऱ्या आणि कामाच्या ठिकाणी तीव्र स्पर्धा.
- सामाजिक अपेक्षा – इतरांशी तुलना, अपयशाची भीती आणि सामाजिक प्रतिष्ठेची चिंता.
- सोशल मीडिया व तंत्रज्ञान – आभासी जगात ‘लाईक्स’ व ‘फॉलोअर्स’ची स्पर्धा, ज्यामुळे एकटेपणा आणि आत्मग्लानी वाढते.
- असंतुलित जीवनशैली – अपुरी झोप, अयोग्य आहार, व्यायामाचा अभाव आणि तणावपूर्ण दिनचर्या.
- कौटुंबिक आणि वैयक्तिक समस्या – तुटलेली नाती, एकाकीपणा आणि आर्थिक अडचणी.
मानसिक आजारांशी संबंधित गैरसमज
- बरेच लोक मानतात की मानसिक आजार फक्त ‘कमजोर लोकांनाच’ होतात.
- अनेक जण त्याला ‘वेडेपणा’शी जोडतात आणि अशा व्यक्तींपासून अंतर ठेवतात.
- मानसिक आजार अनेकदा लपवले जातात कारण लोकांना वाटते की यामुळे सामाजिक बदनामी होईल.
या गैरसमजांमुळे लोक मदत घेण्यास टाळाटाळ करतात आणि समस्या हळूहळू गंभीर रूप धारण करते.
उपाय आणि जागरूकतेची गरज
- नियमित व्यायाम व योगामुळे तणाव कमी होतो आणि मन शांत राहते.
- ध्यान (Meditation) व श्वसन तंत्रे मानसिक एकाग्रता वाढवतात.
- संतुलित आहार व पुरेशी झोप मन व शरीर दोन्ही निरोगी ठेवतात.
- सकारात्मक संवाद – कुटुंब व मित्रांसोबत भावना व्यक्त करणे.
- व्यावसायिक मदत घेणे – मानसोपचारतज्ज्ञ किंवा समुपदेशकांचा सल्ला घेण्यात संकोच करू नये.
- सामाजिक स्तरावर जागरूकता – शाळा, महाविद्यालये व कार्यस्थळांवर मानसिक आरोग्य कार्यक्रमांचे आयोजन करणे.
मानसिक आरोग्याकडे दुर्लक्ष करणे हे केवळ व्यक्तीसाठीच नव्हे तर संपूर्ण समाजासाठी हानिकारक आहे. अस्वस्थ मन केवळ वैयक्तिक प्रगती रोखत नाही, तर समाजाच्या विकासातही अडथळा आणते. त्यामुळे आवश्यक आहे की आपण मानसिक आरोग्याविषयीचे पूर्वग्रह दूर करून ते सर्वसामान्य आरोग्याचा अविभाज्य भाग मानावा.
“एक निरोगी मन हेच निरोगी आणि आनंदी समाजाची पायाभरणी आहे.”
प्रा.रितिका चौधरी
VCACS, पुणे
