पंढरपूर वारी: हिंदुत्वाच्या शाश्वत मूल्यांचे चालते-फिरते प्रतीक

पंढरपूरची वारी ही केवळ एक धार्मिक पदयात्रा नसून, महाराष्ट्राच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. ८०० वर्षांहून अधिक प्राचीन असलेली ही परंपरा संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्याही पूर्वीपासून अस्तित्वात होती. पुरावे ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत स्वतः वारी करत असल्याच्या उल्लेखही मिळतात. ही प्राचीनता केवळ काळाच्या ओघात टिकून राहिलेली एक प्रथा नसून, हिंदू आध्यात्मिक परंपरांच्या खोलवर रुजलेल्या, कालातीत आणि स्वयंपूर्ण स्वरूपाचे ते एक ज्वलंत उदाहरण आहे. बाह्य प्रभावाशिवाय शतकानुशतके विकसित झालेली ही परंपरा हिंदू धर्माच्या काल सुसंगतीचे प्रतीक आहे. वारीला ‘हिंदुत्वाच्या मूल्यांवर आधारित एक सामाजिक क्रांती’ असे संबोधले जाते. कारण तिने समता, बंधुता आणि मानवता यांसारख्या मूलभूत हिंदू तत्त्वांना ऐतिहासिकदृष्ट्या नेहमीच उचलून धरले आहे, त्यांचा प्रसार केला आहे. आधुनिक सामाजिक न्यायाच्या संकल्पना उदयास येण्यापूर्वीच वारीने या मूल्यांना समाजात रुजवले होते. यातून वारीचे सर्वसमावेशक स्वरूप दिसून येते.  

संत ज्ञानेश्वर आणि संत तुकाराम यांसारख्या संतांनी जोपासलेला वारकरी संप्रदाय समता, बंधुता आणि मानवता या सखोल मूल्यांवर आधारित आहे. ही मूल्ये वारीदरम्यान प्रत्यक्ष अनुभवली जातात, जिथे जात, पंथ, लिंग किंवा सामाजिक स्तर यांचे कोणतेही बंधन मानले जात नाही. सर्वजण एकमेकांना ‘माऊली’ म्हणून संबोधतात आणि परस्पर सन्मानाने एकमेकांच्या पाया पडतात, ही प्रथा सामाजिक उतरंडीला भेदून आध्यात्मिक समानतेचे एक शक्तिशाली आणि व्यावहारिक प्रदर्शन आहे. ‘माऊली’ संबोधनाची परंपरा आणि परस्पर आदरावर भर देणे हे वारकरी परंपरेतील एक शक्तिशाली आंतरिक यंत्रणा आहे. जी हिंदू धर्माच्या समतावादी पैलूंना सतत सुधारित आणि मजबूत करते. हे हिंदू धर्माच्या आत्म-सुधारणेच्या आणि सामाजिक सलोख्याच्या अंतर्निहित क्षमतेचे दर्शन घडवते. संपूर्ण दिंडीत एकाच वेळी एकच अभंग एकाच तालात म्हटला जातो. ज्यामुळे एकीची आणि शिस्तीची भावना निर्माण होते. हे आध्यात्मिक एकीकरण वैयक्तिक भेदभावाला मागे टाकते आणि विठ्ठलाच्या भक्तीवर केंद्रित एक शक्तिशाली सामूहिक चेतना निर्माण करते. जी हिंदू समाजाच्या एकजुटीचे एक वैशिष्ट्यपूर्ण लक्षण आहे.  

वारीच्या अतुलनीय व्यवस्थापनाचा कणा दिंडी व्यवस्थापन प्रणाली आहे. जी सामुदायिक संघटनेचे एक विकेंद्रित परंतु, अत्यंत प्रभावी मॉडेल दर्शवते. लाखो लोकांच्या स्वयं-शिस्त आणि परस्पर सहकार्यावर अवलंबून असलेली वारी व्यवस्थापन अभ्यासकांसाठी एक आदर्श केस स्टडी ठरली आहे. १९व्या शतकात सरदार हैबतबाबा आरफळकर यांनी दिंड्यांना क्रमांक देऊन आणि पालखीसोबत घोडे समाविष्ट करून वारीला लष्करी शिस्तीसारखे स्वरूप दिले. ज्यामुळे वारीला सध्याचे संघटित स्वरूप प्राप्त झाले. प्रत्येक नोंदणीकृत दिंडीला एक विशिष्ट क्रमांक दिला जातो. पालखीच्या रथापुढे किंवा मागे चालण्याचे त्यांचे स्थान ठरलेले असते. हा क्रम संपूर्ण वारीदरम्यान काटेकोरपणे पाळला जातो. ज्यामुळे लाखो लोकांच्या गर्दीतही एक सुसूत्रता आणि शिस्त टिकून राहते. प्रत्येक दिंडी, जी साधारणपणे एकाच गावातील किंवा एकाच गुरुपरंपरेतील वारकऱ्यांचा समूह असते. ती एक स्वायत्त घटक म्हणून काम करते. प्रत्येक दिंडीचे नेतृत्व दिंडीप्रमुख किंवा फडप्रमुख करतात. ज्यांना कारभारी, चोपदार आणि विणेकरी मदत करतात. दिंडीप्रमुख/फडप्रमुख दिंडीचे नेतृत्व आणि व्यवस्थापन करतात, तसेच वाद निवारण करतात. कारभारी व्यवस्थापनात मदत करतात; चोपदार शिस्त राखतात; आणि विणेकरी अभंग-कीर्तनाचे नेतृत्व करतात. ही रचना हिंदू समाजातील “वितरित बुद्धिमत्ता” किंवा “उद्भवणारी व्यवस्था” (emergent order) या संकल्पनेचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे.  

दिंड्या स्वतःच्या जेवणाची सोय करतात आणि त्यासाठी लागणारे सर्व साहित्य सोबत घेऊन चालतात. दिंडीसोबत एक किंवा अधिक मालवाहू ट्रक असतात. ज्यात धान्य, डाळी, भाजीपाला, गॅस सिलिंडर आणि स्वयंपाकाची मोठी भांडी असतात. अनेक दिंड्यांमध्ये दररोजचा स्वयंपाक ठरलेला असतो आणि तो वर्षानुवर्षे पाळला जातो. वारीमध्ये सहभागी होण्यासाठी अनेक दिंड्यांमध्ये ‘भिशी’ किंवा ठराविक वार्षिक वर्गणी भरण्याची पद्धत आहे. ज्यातून दिंडीतील वारकऱ्यांच्या जेवणाचा, निवासाचा आणि प्रवासातील इतर खर्चाची सोय केली जाते.  

वारीचा सुमारे २१ दिवसांचा पायी प्रवास म्हणजे अक्षरशः एका चालत्या-फिरत्या शहराचे व्यवस्थापन करण्यासारखे आहे. लाखो लोकांच्या निवासापासून ते भोजनापर्यंत आणि स्वच्छतेपासून ते आरोग्यापर्यंत, प्रत्येक गोष्टीचे नियोजन पारंपरिक आणि आधुनिक पद्धतींच्या समन्वयातून केले जाते. स्थानिक गावकरी वारकऱ्यांचे स्वागत आणि आदरातिथ्य करणे ही आपली सामाजिक आणि धार्मिक जबाबदारी समजतात. अनेक गावकरी आपली घरे, वाडे वारकऱ्यांसाठी खुली करतात आणि त्यांची विनामूल्य राहण्याची सोय करतात. स्थानिक ग्रामस्थ, सामाजिक आणि धार्मिक संस्था अन्नदान करतात, यालाच अन्नछत्र म्हटले जाते. ही उत्स्फूर्त, निःस्वार्थ आदरातिथ्य, अन्नछत्रे, वारीचा आत्मा आहे. ती ‘अतिथी देवो भव’ या खोलवर रुजलेल्या हिंदू मूल्याचे प्रतिबिंब आहे. वारीचे हे स्वयं-आधारित लॉजिस्टिकल मॉडेल, यजमान गावांच्या ‘सेवा भावा’ने आणि दिंड्यांच्या स्वयं-निर्भरतेने चालवले जाते. याशिवाय, वारीसोबत एक फिरता बाजार सुद्धा प्रवास करतो. ज्यात चहा-नाश्त्याच्या गाड्या, फळविक्रेते, तसेच दैनंदिन गरजेच्या वस्तू विकणारे छोटे व्यावसायिक असतात. अलीकडे मोबाईल चार्जिंगची सुविधा देणारे व्यावसायिकही या बाजारात दिसतात. हा फिरता बाजार स्थानिक अर्थव्यवस्थेला मोठी चालना देतो आणि रोजगार निर्माण करतो.  

दरवर्षी वाढणाऱ्या वारकऱ्यांच्या संख्येमुळे (आषाढी एकादशीच्या निमित्ताने पंढरपूरमध्ये १० ते १५ लाख भाविक एकत्र येतात) पाणी, स्वच्छतागृहे, निवास आणि आरोग्य सुविधांवर प्रचंड ताण येतो. या सुविधा मागणीच्या तुलनेत अत्यंत अपुऱ्या आहेत. लाखो लोकांच्या उपस्थितीमुळे चंद्रभागा आणि इंद्रायणी यांसारख्या नद्यांचे मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण होते. घनकचरा व्यवस्थापनाचा अभाव आणि अपुऱ्या स्वच्छतागृहांमुळे सार्वजनिक आरोग्याचा प्रश्न गंभीर बनतो. अनेक वारकऱ्यांना उघड्यावर शौचास जावे लागते, ही वारीसमोरील एक गंभीर समस्या आहे. याव्यतिरिक्त, पालखी मार्गांचे रुंदीकरण आणि विकासाच्या इतर कामांमुळे अनेक पारंपरिक मुक्कामाच्या जागा आणि पायवाटा नष्ट होत आहेत. यामुळे दिंड्यांच्या सोयी-गैरसोयीचा प्रश्न निर्माण झाला आहे. आणखी एक चिंताजनक बाब म्हणजे आळंदी क्षेत्राजवळ पशुवधगृहाची उपस्थिती, जी या पवित्र स्थळाच्या पावित्र्यावर आणि वारकरी परंपरेतील अहिंसा मूल्यांवर आघात करते.  

या आव्हानांवर मात करण्यासाठी, ‘निर्मल वारी’ आणि ‘हरित वारी’ यांसारख्या उपक्रमांना शासकीय धोरणात्मक पाठबळ देऊन कायमस्वरूपी करावे. पालखी मार्गावर घनकचरा आणि सांडपाणी व्यवस्थापनासाठी कायमस्वरूपी आणि विकेंद्रित प्रणाली विकसित करावी. तंत्रज्ञानाचा सुयोग्य वापर आवश्यक आहे. गर्दी नियंत्रणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ड्रोन आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) तंत्रज्ञानाचा विस्तार करून, दिंडी नोंदणी, सुविधांचे वितरण, आरोग्यसेवा आणि वारकऱ्यांशी थेट संवाद साधण्यासाठी एक एकात्मिक मोबाईल आज्ञावली (software) विकसित करावे. शासनाने ‘मुख्यमंत्री वारकरी महामंडळाची’ स्थापना केली आहे. ज्याला ५० कोटी रुपयांचा प्रारंभिक निधी मिळाला आहे. या महामंडळाच्या निर्णय प्रक्रियेत दिंडीप्रमुख, फडकरी, देवस्थान समित्यांचे प्रतिनिधी आणि पालखी मार्गावरील यजमान गावांचे प्रतिनिधी यांना अनिवार्यपणे स्थान देणे महत्त्वाचे आहे. ज्यामुळे शासनाच्या योजना आणि वारकऱ्यांच्या गरजा यात योग्य समन्वय साधला जाईल आणि वारीची पारंपरिक स्वायत्तता टिकून राहील. ‘आरोग्याची वारी, पंढरीच्या दारी’ हा शासनाचा एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे. ज्या अंतर्गत पालखी मार्गावर दर पाच किलोमीटरवर फिरते दवाखाने उभारले जातात. महिला वारकऱ्यांसाठी सुरक्षित आणि स्वच्छ स्वच्छतागृहे व स्नानगृहांची कायमस्वरूपी सोय करणे, याला प्राधान्य असले पाहिजे. तसेच, पालखी तळांवर पुरेशा संख्येत तात्पुरती रुग्णालये (Field Hospitals) उभारावीत.  

वारीचे वाढते जागतिक आकर्षण हे तिच्यातील वैश्विक मानवी मूल्यांचे आणि तिने साकारलेल्या सखोल आध्यात्मिक शहाणपणाचे द्योतक आहे. वारीचे आकर्षण केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित राहिलेले नाही, तर कर्नाटक, आंध्र प्रदेश यांसारख्या शेजारील राज्यांतूनही मोठ्या संख्येने भाविक येतात. तसेच वारीच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि व्यवस्थापकीय पैलूंचा अभ्यास करण्यासाठी अनेक परदेशी नागरिक, संशोधक आणि अभ्यासकही या सोहळ्यात सहभागी होतात. महाराष्ट्र शासनाने या अनोख्या परंपरेला जागतिक वारसा (World Heritage) दर्जा मिळावा यासाठी युनेस्को (UNESCO) कडे प्रस्ताव पाठवण्याची प्रक्रिया सुरू केली आहे. हे या अद्वितीय हिंदू परंपरेला जागतिक स्तरावर मान्यता मिळवण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. वारीचे वाढते जागतिक आकर्षण आणि युनेस्को जागतिक वारसा स्थळाचा प्रस्ताव आंतरराष्ट्रीय स्तरावर हिंदू सांस्कृतिक वारशाचे महत्त्वपूर्ण प्रमाणीकरण दर्शवतो. सामाजिक माध्यमांवरील पोस्ट्सवरून असे दिसून येते की, वारीचा भक्तीमय प्रभाव बुडापेस्ट, हंगेरी आणि यूकेसारख्या आंतरराष्ट्रीय शहरांपर्यंत पोहोचला आहे. ही ‘जागतिक वारी’ (Global Wari) ची संकल्पना हिंदू आध्यात्मिक पद्धतींबद्दलची वाढती जागतिक जागरूकता आणि विठ्ठलाच्या भक्तीचा वैश्विक प्रतिध्वनी दर्शवते.  

पंढरपूरची वारी हिंदुत्वाच्या शाश्वत मूल्यांचे एक ज्वलंत, जिवंत प्रतीक आहे. ही प्राचीन परंपरा, सखोल आध्यात्मिकता, अतुलनीय स्वयं-संघटना आणि निःस्वार्थ सामुदायिक सेवेचा एक अनोखा संगम आहे. वारकरी संप्रदायाच्या समतावादी तत्त्वज्ञानापासून ते दिंड्यांचा प्रत्येक पैलू हिंदू समाजाच्या अनुकूलनक्षमतेचे प्रतिबिंब आहे. आधुनिक आव्हानांना तोंड देत ही वारी वाढत आहे, जुन्या परंपरांना जपत आणि नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेत आहे. ती केवळ विठ्ठलाची तीर्थयात्रा नसून, एकता, भक्ती आणि मानवतेच्या तत्त्वांना मूर्त रूप देणारी एक सततची आध्यात्मिक आणि सामाजिक क्रांती आहे. जी सनातन धर्माच्या केंद्रस्थानी आहे. जागतिक मान्यता मिळवत आणि लाखो लोकांना प्रेरणा देत असताना, वारी हिंदू ओळख, लवचिकता आणि आध्यात्मिक शहाणपणाचे एक शक्तिशाली प्रतीक बनून राहील, ज्यामुळे पुढील पिढ्यांसाठी मानवतेला सामूहिक सलोख्याचा आणि भक्तीचा मार्ग मिळत राहील. 

– अनिकेत जगदाळे