‘उत्सवप्रियता’ हे भारताचे आणि विशेषतः हिंदू संस्कृतीचे एक अविभाज्य अंग आहे. दिवाळी, होळी, गणेश चतुर्थी, नवरात्री यांसारखे सण केवळ धार्मिक विधी नसून ते समाजाला एकत्र बांधणारे, सांस्कृतिक ओळख जपणारे आणि कोट्यवधी लोकांच्या जीवनशैलीचा भाग आहेत. मात्र, गेल्या काही वर्षांपासून एका विशिष्ट कार्यप्रणालीद्वारे हिंदू सणांना पद्धतशीरपणे लक्ष्य केले जात आहे. यामागे कम्युनिस्ट, डावे उदारमतवादी, इस्लामी विचारधारेचे गट आणि तथाकथित पुरोगामी मंडळींचा एक दुष्ट वैचारिक अजेंडा कार्यरत आहे, ज्याचा उद्देश भारतीय (प्रामुख्याने हिंदू) परंपरांची मुळे खिळखिळी करणे हा आहे.
ही टीका ‘सामाजिक न्याय’ किंवा ‘पर्यावरण रक्षण’ या गोंडस नावाखाली केली जात असली, तरी तिच्या मुळाशी ‘सांस्कृतिक मार्क्सवाद’ ही विध्वंसक विचारसरणी आहे. या विचारसरणीनुसार, प्रत्येक हिंदू परंपरेला ‘शोषण’ आणि ‘मागासलेपणा’ या चौकटीत बसवून तिचे विकृतीकरण केले जाते. या वैचारिक हल्ल्याचा मुख्य हेतू हिंदू समाजाच्या आत्मसन्मानावर आघात करून त्यांच्या मनात स्वतःच्याच संस्कृतीबद्दल न्यूनगंड निर्माण करणे हा आहे. त्यामुळे, आपल्या सणांचे ऐतिहासिक, वैज्ञानिक आणि सामाजिक महत्त्व समजून घेणे आणि त्यांचा अभिमान बाळगणे आज अत्यंत आवश्यक झाले आहे.
सांस्कृतिक मार्क्सवाद: वैचारिक हल्ल्याचे मूळ
मूळ मार्क्सवादाने समाजाची विभागणी ‘शोषक’ आणि ‘शोषित’ या आर्थिक वर्गांमध्ये केली होती. मात्र, हे आर्थिक तत्त्वज्ञान जागतिक स्तरावर अपयशी ठरल्यानंतर, याच विचारसरणीच्या लोकांनी समाजाला विभागण्यासाठी सांस्कृतिक निकष वापरण्यास सुरुवात केली. या नवीन विचारसरणीला ‘सांस्कृतिक मार्क्सवाद’ (Cultural Marxism) म्हटले जाते.
यानुसार, धर्म, कुटुंब, परंपरा आणि संस्कृती या समाजातील प्रमुख ‘शोषक’ संरचना आहेत आणि त्यांच्या मते, समाजाच्या खऱ्या स्वातंत्र्यासाठी या संरचना मोडून काढणे आवश्यक आहे. थेट विरोध करण्याची शक्ती नसल्याने, या संरचनांबद्दल समाजाच्या मनातच शंका, गोंधळ आणि अपराध बोध निर्माण करण्याचा डाव आखला जातो. यासाठी ‘डीकंस्ट्रक्शन’ (Deconstruction) अर्थात ‘विखंडन’ हे त्यांचे प्रमुख शस्त्र आहे. प्रत्येक परंपरेचा विपर्यास करून त्यातील केवळ नकारात्मक किंवा शोषणाचे कथित पैलू शोधायचे आणि तेच संपूर्ण सत्य असल्याचे भासवायचे, हे डीकंस्ट्रक्शनचे कार्य आहे. उदा. रक्षाबंधनमधील भाऊ-बहिणीचे प्रेम आणि संरक्षणाच्या पवित्र भावनेला नाकारून त्याला केवळ ‘पितृसत्तेचे प्रतीक’ म्हणणे, हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.
हिंदू सणांच्या विकृतीकरणाचे प्रमुख प्रवाह
सांस्कृतिक मार्क्सवादी विचारसरणीद्वारे हिंदू सणांना लक्ष्य करण्यासाठी खालील प्रमुख नॅरेटिव्हचा (कथानकांचा) प्रभावीपणे वापर केला जातो:
१. पर्यावरणाचा नॅरेटिव्ह:
हा सर्वात जास्त वापरला जाणारा आणि प्रभावी युक्तिवाद आहे. यानुसार हिंदू सण हे पर्यावरणासाठी अत्यंत घातक आहेत, असे चित्र निर्माण केले जाते.
- दिवाळी: दिवाळीत एका दिवसाच्या फटाक्यांमुळे होणाऱ्या प्रदूषणावर वर्षभर चर्चा घडवली जाते, पण ३६५ दिवस चालणारे औद्योगिक प्रदूषण, वाहनांचा धूर किंवा नववर्षाच्या स्वागतावेळी होणाऱ्या फटाकेबाजीवर सोयीस्कर मौन बाळगले जाते. दिवाळीला ‘प्रदूषणाचा उत्सव’ असे संबोधून लोकांच्या मनात सणाबद्दल नकारात्मकता भरली जाते.
- होळी: होळीच्या दिवशी वापरल्या जाणाऱ्या पाण्याला ‘पाण्याचा अपव्यय’ म्हटले जाते. मात्र, आलिशान सोसायट्यांमधील स्विमिंग पूल, गोल्फ कोर्स आणि मद्यनिर्मितीसाठी लागणाऱ्या अमर्याद पाण्यावर कोणीही प्रश्न विचारत नाही.
- गणेशोत्सव आणि दुर्गा पूजा: मूर्ती विसर्जनामुळे होणाऱ्या जलप्रदूषणावर मोठे वादळ निर्माण केले जाते. इको-फ्रेंडली मूर्तींचा पर्याय निश्चितच स्वागतार्ह आहे, पण अनेकदा या मुद्द्याचा वापर मूळ उत्सवाच्या श्रद्धेवरच प्रश्नचिन्ह निर्माण करण्यासाठी होतो.
२. सामाजिक न्यायाचा आणि विषमतेचा नॅरेटिव्ह:
या युक्तिवादानुसार, हिंदू सण हे सामाजिक विषमता आणि पितृसत्ताक पद्धतीला प्रोत्साहन देतात, असा आरोप केला जातो.
- रक्षाबंधन आणि करवा चौथ: या सणांना ‘पितृसत्ताक’ (Patriarchal) ठरवून स्त्रियांना दुय्यम स्थान देणारे म्हटले जाते. भावाने बहिणीचे रक्षण करणे किंवा पत्नीने पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी व्रत करणे, यातील भावनिक आणि सांस्कृतिक मूल्यांना नाकारून त्याला शोषणाचे प्रतीक म्हणून सादर केले जाते.
- सणांमधील जातीयवाद: काही सणांमध्ये विशिष्ट जातींना महत्त्व दिले जाते किंवा त्यातून जातीयवाद पसरतो, असा निराधार आरोप करून सामाजिक फूट पाडण्याचा प्रयत्न केला जातो.
३. आर्थिक शोषणाचा नॅरेटिव्ह:
सणांवर होणारा खर्च ही ‘उधळपट्टी’ आणि ‘गरिबांचे शोषण’ आहे, असे म्हटले जाते. सणांमुळे केवळ काही मोठ्या व्यापाऱ्यांचाच फायदा होतो, असे चित्र उभे केले जाते. मात्र, या युक्तिवादात सणांमुळे फुलवाले, मिठाईवाले, मूर्तिकार, छोटे दुकानदार, वाहतूकदार आणि स्थानिक कारागीर अशा कोट्यवधी लोकांना मिळणाऱ्या रोजगाराकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले जाते. सण हे भारतीय अर्थव्यवस्थेला मोठी चालना देतात, हे सत्य जाणीवपूर्वक लपवले जाते.
४. प्राणी हक्कांचा नॅरेटिव्ह:
ज्या सणांमध्ये किंवा परंपरांमध्ये प्राण्यांचा सहभाग असतो, त्यांना ‘क्रूर’ आणि ‘अमानवी’ ठरवले जाते. जल्लीकट्टू, बैलगाडा शर्यती किंवा सणांच्या मिरवणुकीत हत्ती-घोड्यांचा वापर यावर प्राणी हक्कांच्या नावाखाली बंदी घालण्याची मागणी केली जाते. यामागे अनेकदा निवडक लक्ष्य (Selective Outrage) दिसून येते, जिथे इतर कारणांसाठी (उदा. खाण्यासाठी) होणाऱ्या प्राण्यांच्या हत्येवर सोयीस्करपणे मौन बाळगले जाते.
यामागील उद्देश, परिणाम आणि माध्यमांची भूमिका
या सर्व नॅरेटिव्हचा मुख्य उद्देश एकच आहे – हिंदू समाजात आपल्याच संस्कृतीबद्दल एक प्रकारचा अपराध बोध (Guilt Complex) आणि न्यूनगंड निर्माण करणे. “आपले सण कालबाह्य, प्रतिगामी, निसर्गविरोधी आणि शोषण करणारे आहेत,” असा विचार तरुणांच्या मनात रुजवण्याचा हा एक पद्धतशीर प्रयत्न आहे. याचा थेट परिणाम म्हणजे हिंदू तरुण पिढी आपल्या सणांपासून आणि परंपरांपासून दूर जाते, ज्यामुळे समाजाला एकत्र बांधणारे धागे कमकुवत होतात आणि सांस्कृतिक ओळख पुसट होते.
प्रसारमाध्यमे, विशेषतः डिजिटल मीडिया आणि काही इंग्रजी वृत्तवाहिन्या, या नॅरेटिव्हना लोकांपर्यंत पोहोचवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
- निवडक वृत्तांकन (Selective Reporting): सणांच्या दिवशी होणाऱ्या प्रदूषणाच्या बातम्यांना अवास्तव प्रसिद्धी दिली जाते.
- अपराध बोध निर्माण करणारे मथळे: “दिवाळीच्या धुराने गुदमरली दिल्ली,” “होळीच्या पाण्याने दुष्काळात भर,” यांसारखे मथळे वापरून नकारात्मक भावना निर्माण केली जाते.
- ‘तज्ञां’चा वापर: विशिष्ट विचारसरणीचे समाजशास्त्रज्ञ आणि कार्यकर्त्यांना चर्चेसाठी बोलावून त्यांच्या माध्यमातून या नॅरेटिव्हना वैचारिक आधार देण्याचा प्रयत्न केला जातो.
जागतिक स्तरावर परिणाम
हिंदू सण हे भारताची ‘सॉफ्ट पॉवर’ आहेत. योग आणि आयुर्वेदाप्रमाणेच दिवाळी आणि होळी हे सण जगभरात साजरे केले जातात. या सणांची प्रतिमा ‘रानटी’ आणि ‘पर्यावरणविरोधी’ म्हणून मलिन करणे, म्हणजे भारताच्या जागतिक सांस्कृतिक प्रभावाला कमी लेखण्याचा प्रयत्न आहे. अनेकदा आंतरराष्ट्रीय माध्यमे ‘हिंदूफोबिया’ (Hinduphobia) अर्थात हिंदूद्वेषातून प्रेरित होऊन अशा वृत्तांकनाला प्रसिद्धी देतात.
या वैचारिक हल्ल्याला उत्तर
या वैचारिक हल्ल्याला उत्तर देणे ही काळाची गरज आहे.
- सकारात्मक प्रचार: आपल्या सणांमागील वैज्ञानिक, सामाजिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व लोकांपर्यंत पोहोचवणे आवश्यक आहे. सण कसे निसर्गचक्राशी जोडलेले आहेत, ते स्थानिक अर्थव्यवस्थेला कशी चालना देतात आणि सामाजिक सलोखा कसा वाढवतात, हे ठामपणे मांडले पाहिजे.
- ढोंगीपणा उघड करणे: जे लोक दिवाळीच्या एका दिवसावर टीका करतात, त्यांना वर्षभर चालणाऱ्या प्रदूषणावर प्रश्न विचारले पाहिजेत. जे होळीच्या पाण्यावर बोलतात, त्यांना पाण्याच्या इतर अपव्ययांवर जाब विचारला पाहिजे.
- आत्मविश्वासाने सण साजरे करणे: कोणत्याही प्रकारचा अपराध बोध न बाळगता आपले सण पूर्ण उत्साहाने आणि श्रद्धेने साजरे करणे, हे या वैचारिक हल्ल्याला सर्वात मोठे उत्तर आहे.
हिंदू सण हे केवळ मनोरंजनाचे साधन नाहीत, तर ते सहजीवन, निसर्गाशी तादात्म्य आणि सामाजिक एकात्मतेचे प्रतीक आहेत. या समृद्ध परंपरेचे रक्षण करणे आणि तिला विकृतीकरणाच्या षडयंत्रापासून वाचवणे, हे प्रत्येक भारतीयाचे कर्तव्य आहे.
