कुटियाट्टमचा गंभीर रंगाविष्कार, वैदिक मंत्रोच्चारांचा कालातीत नाद, झारखंड–ओडिशा–बंगालमधील छाऊ नृत्याचा वीररस, कोलकात्याच्या दुर्गापूजेतील सामूहिक ऊर्जा आणि गुजरातच्या गरब्याचा थिरकायला लावणारा ताल — भारतीय जीवनशैलीचे हे अनेक रंग आता जगभर मान्य झाले आहेत. युनेस्कोच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारसा यादीत (Intangible Cultural Heritage List) या परंपरांचा समावेश होऊन भारताची सांस्कृतिक ओळख अधिक ठळकपणे अधोरेखित झाली आहे.
२००८ ते २०२५ या कालावधीत भारतातील दहा परंपरांना या यादीत स्थान मिळालं. यातून दिसून येतं की भारतीय संस्कृती ही केवळ प्राचीन इतिहासाचा अवशेष नसून आजही ती समाजाला एकत्र आणते, सामूहिकतेला बळ देते आणि जागतिक मानवतेला सहजीवनाचा मार्ग दाखवते.
युनेस्कोची भूमिका काय?
दुसऱ्या महायुद्धानंतर १९४५ मध्ये युनेस्को (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) ची स्थापना झाली. जगभर शिक्षण, विज्ञान आणि संस्कृतीच्या माध्यमातून शांतता, सहकार्य आणि सौहार्द वाढवणे हे तिचं प्रमुख उद्दिष्ट आहे.
युनेस्कोच्या तज्ज्ञ समित्या विविध देशांतील परंपरा, सांस्कृतिक आचार, लोककला आणि ज्ञानपद्धतींचा अभ्यास करतात. त्यानुसार दोन प्रकारच्या वारसा यादी तयार होतात –
- जागतिक वारसा यादी (World Heritage List): स्मारके, ऐतिहासिक वास्तू, नैसर्गिक वारसा.
- अमूर्त सांस्कृतिक वारसा यादी (Intangible Cultural Heritage List): सण, नृत्य, मौखिक परंपरा, हस्तकला आणि पारंपरिक ज्ञान.
अमूर्त वारसा यादीत समावेशासाठी काही निकष महत्त्वाचे असतात – परंपरा आजही जिवंत आहे का, ती पुढील पिढीकडे हस्तांतरित होण्याची क्षमता बाळगते का, आणि ती समाजात ऐक्य व सातत्य निर्माण करते का?
यादीत स्थान मिळाल्यानंतर त्या परंपरेच्या संरक्षणासाठी युनेस्को आणि इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांकडून निधी, संशोधन सहाय्य आणि प्रसाराची संधी उपलब्ध होते.
भारतीय परंपरांचा प्रवास
२००८ पासून आतापर्यंत भारतातील अनेक परंपरा या यादीत समाविष्ट झाल्या. प्रत्येक परंपरेत भारतीय संस्कृतीचे वेगवेगळे आयाम उमटतात – अध्यात्म, समाज, कला, निसर्गाशी नातं आणि सामूहिकता.
- वैदिक मंत्रोच्चार (२००८): भारतातील सर्वात प्राचीन मौखिक परंपरा. स्वर, उच्चार आणि लय यांच्या शिस्तबद्धतेमुळे ही परंपरा आजही शुद्धतेने जपली गेली आहे. ती भारतीय तत्त्वज्ञानाचा आणि अध्यात्माचा आधारस्तंभ आहे.
- कुटियाट्टम (२००८): केरळमधील संस्कृत रंगभूमीवरील नाट्यप्रकार. कोईलांबळम मंदिरातील रंगमंचांवर अनेक दिवस चालणाऱ्या सत्रांमध्ये प्राचीन नाटके सादर केली जातात. अभिनय, हस्तमुद्रा, नृत्य आणि संगीताचा अद्वितीय संगम.
- रामलीला (२००८): नवरात्रीत लोकसहभागातून सादर होणारा पारंपरिक उत्सव. तो केवळ धार्मिक नाही, तर नैतिक मूल्यं आणि सामाजिक एकात्मता जोपासणारा उत्सव आहे.
- रम्माण उत्सव, उत्तराखंड (२००९): ग्रामदेवतेच्या पूजेच्या निमित्ताने साजरा होणारा उत्सव. मुखवटे, लोकनृत्य, नाट्यसादरीकरण, पारंपरिक वाद्यांचा वापर यामुळे स्थानिक ओळख टिकवणारा.
- छाऊ नृत्य (२०१०): युद्धकौशल्य, लोककथा आणि महाकाव्यांचा संगम. तीन प्रमुख प्रकार – सेराईकेला, पुरुलिया, मयूरभंज. रंगीबेरंगी मुखवटे, ढोलवादन, जोशपूर्ण नृत्य यातून वीररसाची अभिव्यक्ती.
- नाट-कीर्तन, मणिपूर (२०१३): वैष्णव भक्तीपरंपरेशी निगडित. श्रीकृष्ण आणि रामकथा नृत्य, गीते, वाद्यांच्या ठेक्यावर सामूहिकतेने सादर.
- कुंभमेळा (२०१७): गंगा–यमुना–सरस्वती संगमावर होणारा जगातील सर्वात मोठा आध्यात्मिक मेळावा. लाखो भाविक व साधूंचं एकत्र येणं हे मानवतेच्या एकात्मतेचं प्रतीक.
- गरबा, गुजरात (२०२३): आदिशक्तीची उपासना करणारा नवरात्रोत्सवातील प्रमुख नृत्यप्रकार. आज तो जागतिक स्तरावर भारतीय ओळख बनला आहे.
- दुर्गापूजा, कोलकाता (२०२१): बंगालच्या सांस्कृतिक जीवनाचं हृदय. भव्य मंडप, कलात्मक प्रतिमा, नृत्य-संगीत कार्यक्रम आणि सामूहिक उत्साह.
- छठ पूजा, बिहार (२०२५, नामांकन): सूर्योपासना आणि निसर्गपूजेची प्राचीन परंपरा. अस्त आणि उदयाला जलस्रोतांवर उभं राहून अर्घ्य अर्पण. सामूहिक श्रद्धा आणि निसर्गाशी नातं जपणारा उत्सव.
भारताची सॉफ्ट पॉवर :
या परंपरा केवळ धार्मिक विधी नाहीत, तर भारताच्या आत्म्याचं जागतिक प्रकटीकरण आहेत. वैदिक मंत्रांचा गंभीर नाद, छाऊ नृत्याची जोशपूर्ण ऊर्जा, कुंभमेळ्यातील मानवतेचा महासागर, दुर्गापूजेतील सामूहिक सर्जनशीलता आणि छठ पूजेतलं निसर्गाशी असलेलं नातं – हे सर्व भारताच्या सांस्कृतिक शक्तीचं दर्शन घडवतं.
आज जगात शस्त्रसामर्थ्य आणि आर्थिक संपन्नता महत्त्वाची मानली जाते. पण दीर्घकालीन शांतता टिकवण्यासाठी संस्कृती आणि अध्यात्म हेच खरे आधारस्तंभ आहेत. भारताकडे ही संपत्ती शतकानुशतकं जपलेली आहे. म्हणूनच युनेस्कोच्या यादीत समाविष्ट झालेल्या या परंपरा भारताला एक वेगळं वैश्विक स्थान देतात.
जागतिक संदर्भात महत्त्व
संस्कृतीवर आधारित सॉफ्ट पॉवर ही आजच्या राजनयिक व्यवहारात एक प्रभावी साधन ठरत आहे. संघर्ष आणि अस्थिरतेच्या काळात भारत अशा परंपरांमधून जगाला शांततेचा, विविधतेत एकतेचा आणि निसर्गाशी संतुलन राखणाऱ्या जीवनपद्धतीचा संदेश देतो.
यामुळे भारताची जागतिक प्रतिमा केवळ आर्थिक वा लष्करी सामर्थ्यावर आधारित राहत नाही, तर ती सांस्कृतिक वारशाच्या दृढ पायावर उभी राहते. हेच भारताला उद्याच्या शतकात मार्गदर्शक बनवणारं खरं सामर्थ्य आहे.
निष्कर्ष
युनेस्कोच्या अमूर्त सांस्कृतिक वारसा यादीत भारताच्या दहा परंपरांना स्थान मिळणं हा मोठा सन्मान आहे. परंतु तो केवळ मानाचा मुकुट नाही; तो पुढच्या पिढ्यांसाठी या परंपरांचं संरक्षण आणि संवर्धन करण्याची जबाबदारीही वाढवतो.
भारताचा सांस्कृतिक वारसा समाजाला स्थैर्य देतो, संघर्षात आशा दाखवतो आणि जगाला एकात्मतेचा मार्ग शिकवतो. या परंपरा जिवंत ठेवणं म्हणजे भारताच्या आत्म्याला जागतिक पटलावर जिवंत ठेवणं.
