१८९३ साल…शिकागो शहर… अमेरिकेच्या भौतिक आणि तांत्रिक प्रगतीच्या प्रदर्शनाचा उत्सव साजरा होत होता. ‘वर्ल्ड कोलंबियन एक्सपोझिशन’च्या त्या भव्य झगमगाटात, जगाला अमेरिकेच्या सामर्थ्याची जाणीव करून देण्याचा हा एक प्रयत्न होता. याच उत्सवाचा एक भाग म्हणून जागतिक धर्म परिषदेचं आयोजन करण्यात आलं होतं; वरवर पाहता सर्वसमावेशकतेचा आणि वैश्विक बंधुत्वाचा उदात्त हेतू समोर ठेवून. पण त्या भव्य मंचाच्या पडद्यामागे एक वेगळंच सत्य दडलं होतं. पाश्चात्य, विशेषतः ख्रिश्चन विचारांच्या चौकटीत बसवलेल्या त्या परिषदेचा मूळ सूर पाश्चात्य श्रेष्ठत्वाचा होता, इतरांना ज्ञानाचा प्रकाश दाखवण्याच्या भूमिकेतून आलेला.
अशा वातावरणात जिथे प्रत्येक शब्दाला अहंकाराची किनार होती, तिथे व्यासपीठावर एक अज्ञात, भगव्या वस्त्रांतला तेजस्वी तरुण संन्यासी बसला होता. ज्या देशाकडे जग ‘सुधारणेची गरज असलेला मागास देश’ म्हणून पाहत होतं, त्या भारताचा तो प्रतिनिधी होता.
तो दिवस होता ११ सप्टेंबरचा. शिकागोच्या ‘हॉल ऑफ कोलंबस’मधील सात हजार निवडक श्रोत्यांसमोर जेव्हा तो तरुण संन्यासी बोलायला उभा राहिला, तेव्हा वातावरणात एक औपचारिक शांतता होती. त्याने कोणत्याही पारंपरिक अभिवादनाचा मार्ग निवडला नाही. त्याने थेट त्या हजारो हृदयांना साद घातली… एका अत्यंत सहज, प्रेमळ आणि आत्मीय आवाजात तो म्हणाला, “अमेरिकेतील माझ्या भगिनींनो आणि बंधूंनो!”
आणि मग जे घडलं, ते इतिहासाच्या पानांवर कायमचं कोरलं गेलं. ते सात हजार लोक एका क्षणात आपल्या जागेवरून उभे राहिले आणि टाळ्यांचा जो कडकडाट सुरू झाला, तो तब्बल दोन मिनिटं थांबला नाही. तो प्रतिसाद केवळ काही शब्दांना नव्हता, तर त्या शब्दांमागे दडलेल्या वैश्विक आपलेपणाच्या भावनेला होता. त्या एका वाक्याने ‘यजमान’ आणि ‘परदेशी’ यांच्यातली अदृश्य भिंत कोसळून पडली होती. धर्मांची नाही, तर हृदयांची भाषा बोलली गेली होती आणि एका वैश्विक कुटुंबाची भावनेने त्या सभागृहात चैतन्य संचारलं.
त्या दोन मिनिटांच्या वादळानंतर शांत झालेल्या वातावरणात ज्ञानाचा जो प्रवाह सुरू झाला, त्याने पाश्चात्य जगाच्या वैचारिकतेला एक नवा आयाम दिला. तो प्रवाह सहिष्णुतेच्या (toleration) पलीकडच्या सर्वसमावेशक स्वीकृतीचा (acceptance) होता. “आम्ही केवळ सार्वत्रिक सहिष्णुतेवरच विश्वास ठेवत नाही, तर आम्ही सर्व धर्मांना सत्य म्हणून स्वीकारतो,” हे त्यांचे शब्द पाश्चात्य जगासाठी पूर्णपणे नवीन होते. त्यांनी त्या मंचावरून संघर्ष नाही, संवाद मांडला. त्यांनी स्पर्धा नाही, तर सहअस्तित्व मांडलं. त्यांनी एका अशा प्राचीन भूमीची गाथा सांगितली, जिने छळ झालेल्या ज्यू आणि पारशी लोकांना आश्रय दिला होता; जी भूमी सर्व धर्मांची जननी होती.
त्यांच्या शब्दांनी जी वैचारिक क्रांती घडवली, तिचे पडसाद लगेच उमटले. अमेरिकेतल्या वृत्तपत्रांनी उघडपणे मान्य केलं की, ‘या ज्ञानी राष्ट्रात मिशनरी पाठवणे किती मूर्खपणाचे आहे’. ज्या भारताला कालपर्यंत ज्ञानाची गरज आहे असं मानलं जात होतं, तोच भारत आज जगाला ज्ञान देणारा एक महान ज्ञानस्रोत म्हणून ओळखला जाऊ लागला होता.
हा विजय केवळ एका भाषणाचा नव्हता, तो एका तत्त्वज्ञानाचा होता. तो विजय एका व्यक्तीचा नव्हता, तर एका प्राचीन ज्ञानसंपन्न राष्ट्राच्या बौद्धिक सार्वभौमत्वाचा होता. त्या दिवशी शिकागोच्या त्या मंचावरून केवळ स्वामी विवेकानंदांच्या (Swami Vivekananda) रूपाने भारताचा चिरपुरातन राष्ट्रपुरुष बोलला होता. तो एका अशा देशाचा वैश्विक उद्घोष होता, जो राजकीयदृष्ट्या जरी पारतंत्र्यात होता, तरी वैचारिक आणि आध्यात्मिकदृष्ट्या स्वतंत्र आणि सार्वभौम होता. तो क्षण भारताच्या वैचारिक विश्वविजयाची सुरुवात होता.
