गेल्या दशकात तंत्रज्ञानाने शिक्षणाच्या क्षेत्रात क्रांतिकारक बदल केले आहेत, शिक्षक शिकवण्याच्या पद्धती आणि विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या पद्धतींमध्ये बदल घडवून आणले आहेत. स्मार्ट बोर्ड्स आणि टॅब्लेट्स पासून क्लाऊड आधारित प्लॅटफॉर्मपर्यंत, शिक्षण अधिक सुलभ आणि लवचिक बनले आहे. या नवीन उपक्रमांपैकी, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) शिक्षणक्षेत्रात अग्रभागी आहे, पारंपारिक वर्गखोल्यांचे रूपांतर करीत असून वैयक्तिक, कार्यक्षम आणि आकर्षक शिकण्याचा अनुभव प्रदान करत आहे.
वर्गखोल्यांमधील AI ची भूमिका सातत्याने वाढत आहे, शिकवण्याच्या पद्धती आणि विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेस सुधारण्यासाठी विविध साधने उपलब्ध करून देत आहे. हा लेख AI शिक्षण कसे बदलत आहे. वैयक्तिक शिकण्यापासून प्रशासकीय कार्यांपर्यंत आणि AI एकत्रित वर्गखोल्यांचे भवितव्य काय आहे याबद्दल तपशीलवार सांगतो.
1. वैयक्तिक शिकणे
AI चा शिक्षणावर होणारा एक अत्यंत महत्त्वाचा प्रभाव म्हणजे वैयक्तिक शिकण्याचा अनुभव प्रदान करण्याची त्याची क्षमता. पारंपारिक वर्गांमध्ये सर्व विद्यार्थ्यांना एकाच वेगाने एकसारखी शिकवणी दिली जाते, जी प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या पद्धती, गती किंवा अडचणी लक्षात घेत नाही.
AI प्रणाली प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या कामगिरीवर आधारित माहितीचे विश्लेषण करून त्यांच्यासाठी वैयक्तिक अभ्यासक्रम तयार करतात. या प्रणाली शकतात:
• विद्यार्थ्याच्या शक्ती आणि कमजोरींच्या आधारे सामग्री बदलणे.
• असाइनमेंट आणि परीक्षांवर त्वरित फीडबॅक देणे.
• विद्यार्थ्याला संघर्ष होत असलेल्या ठिकाणी अतिरिक्त साधने किंवा सराव सुचवणे.
उदाहरणार्थ, ड्रीमबॉक्स आणि स्मार्ट स्पॅरो सारख्या प्लॅटफॉर्मवर AI अल्गोरिदम वापरले जातात, जे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याच्या प्रगतीनुसार धडे सुसंगत करतात. एखाद्या गणिताच्या समस्येवर विद्यार्थ्याला अडचण आली, तर प्रणाली सोप्या समस्यांचा समावेश करते किंवा संकल्पना स्पष्ट करते. या प्रकारच्या वैयक्तिक शिकण्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थी आपापल्या गतीने शिकतो, ज्यामुळे शिकण्याचा आत्मसात अधिक चांगला होतो.
2. AI-चालित ट्युटरिंग सिस्टम्स
AI ट्युटरिंग सिस्टम्स विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेत वाढ करणारे महत्त्वाचे साधन आहे. या प्रणाली त्वरित मार्गदर्शन देतात आणि २४/७ उपलब्ध असतात. या प्रणाली मानव शिक्षकांचे स्थान घेत नाहीत, पण वर्गाबाहेरच्या वेळेत महत्त्वपूर्ण मदत करतात.
3. स्मार्ट सामग्री निर्मिती आणि व्यवस्थापन
AI शिक्षण सामग्री तयार करण्यामध्ये देखील महत्त्वाची भूमिका बजावते. AI-चालित साधने शिक्षकांना अधिक चांगल्या आणि परस्पर संवादात्मक शिक्षण सामग्री तयार करण्यास मदत करतात.
4. प्रशासकीय कार्ये सुलभ करणे
AI शिक्षकांच्या प्रशासकीय कार्यांमध्ये मदत करते, जसे की मूल्यांकन, हजेरी, आणि विद्यार्थ्यांची कामगिरी मोजणे. AI प्रणालींमुळे या प्रक्रियेत सुधारणा होते, ज्यामुळे शिक्षकांना विद्यार्थ्यांवर अधिक लक्ष केंद्रित करता येते.
5. आभासी वर्गखोल्या आणि AI एकत्रीकरण
कोविड-१९ नंतर ऑनलाईन शिक्षणाच्या वाढत्या गरजेमुळे AI-चालित आभासी वर्गखोल्या अनिवार्य झाल्या आहेत. या प्रणाली विद्यार्थ्यांना खऱ्या वर्गात असण्याचा अनुभव देतात.
6. AI सहाय्यित शिक्षकांचे समर्थन
AI फक्त विद्यार्थ्यांसाठीच नव्हे तर शिक्षकांसाठीही महत्त्वाचे आहे. AI डेटा विश्लेषणाद्वारे शिक्षकांना त्यांच्या विद्यार्थ्यांची प्रगती आणि व्यस्तता कशी आहे हे समजते.
7. आव्हाने आणि नैतिक विचार
AI च्या वापराशी संबंधित काही आव्हाने आणि नैतिक प्रश्न देखील आहेत:
• डेटा गोपनीयता
• डिजिटल विभागणी
• शिक्षक प्रशिक्षण
• AI वर अवलंबून असणे
निष्कर्ष
AI शिक्षण पद्धती बदलत आहे. वैयक्तिक शिकण्याच्या संधी उपलब्ध करून देत आहे. प्रशासकीय कार्ये सुलभ करत आहे आणि अधिक प्रभावी शिक्षणासाठी नवे साधन निर्माण करत आहे. परंतु AI च्या संपूर्ण उपयोगासाठी त्याच्याशी संबंधित आव्हानांचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे.
लेखक
- प्रा. रितिका चौधरी (विश्‍वकर्मा कॉलेज ऑफ आर्ट्स, कॉमर्स आणि सायन्स, पुणे)
- डॉ. शीतल मंत्री (प्रमुख, वाणिज्य विभाग, विश्‍वकर्मा कॉलेज ऑफ आर्ट्स, कॉमर्स आणि सायन्स, पुणे)
- डॉ. सुधीर चिटणीस (प्रमुख, विज्ञान विभाग, विश्‍वकर्मा कॉलेज ऑफ आर्ट्स, कॉमर्स आणि सायन्स, पुणे)
- प्रा. वैशाली काळे (संकल्पक बीसीए, विश्‍वकर्मा कॉलेज ऑफ आर्ट्स, कॉमर्स आणि सायन्स, पुणे)
