मराठी संतसाहित्य : अध्यात्मातून समाजजागृतीकडे

१२व्या ते १७व्या शतकात महाराष्ट्रात संतपरंपरेचा उदय झाला. विठ्ठल भक्ती सोबतच समाजाला ज्ञान देणे, विचारप्रवृत्त करणे आणि एकात्मतेच्या धाग्याने जोडण्याचे कार्य संतांनी केले. त्यांच्या लेखणीतून निर्माण झालेल्या विपुल सर्जनाला आपण संतसाहित्य म्हणून ओळखतो. हे साहित्य केवळ धार्मिक अभिव्यक्ती नव्हे, तर सामाजिक परिवर्तनाची शक्तीही होते.

संतांनी संपूर्ण आयुष्य विठ्ठल भक्तीसाठी वाहून घेतले. त्यासोबतच  अंधश्रद्धा, जुनाट चालीरीती, जातीभेद आणि जाचक परंपरांपासून समाजाची मुक्तता करणे हे त्यांच्या कार्याचे मुख्य उद्दिष्ट होते. त्यांनी भक्तीचा आशय घेऊन त्यात समता, बंधुता, त्याग, विज्ञाननिष्ठा आणि प्राचीन भारतीय इतिहासाचे मूल्यबोधन यांचा समावेश केला.

संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ, तुकाराम, चोखामेळा, नरहरी सोनार, जनाबाई, मुक्ताबाई, कान्होपात्रा, सोयराबाई, रामदास, बहिणाबाई या संतांनी केवळ साहित्य रचले नाही, तर समाजमनाचा कायापालट घडवून आणला. या साहित्यातून निर्माण झालेली विविध रूपे म्हणजे अभंग,भारूड,गवळण,खंजिरी, विरहिणी होत.  ही केवळ ईश्वरापर्यंत पोहोचण्याचे साधन नव्हे, तर लोकप्रबोधनाची प्रभावी साधन ही होते. 

संतांनी अभंग या साहित्य प्रकारचा वापर केला. अभंग म्हणजे ‘जे कधीही भंग पावत नाही ते’. अभंग हे चौपदी छंदात लिहिले गेलेले असतात  म्हणजे ४ चरणांची एक ओवी. अभंग म्हणजे भक्तीची धग, आत्मदर्शनाची वाट आणि समाजप्रबोधनाचा मंत्र. संतांनी हा प्रकार केवळ साहित्य म्हणून नव्हे, तर एक जीवनपद्धती म्हणून विकसित केला. त्यामुळेच अभंग हे मराठी संतसाहित्याचे हृदय मानले जाते.

अभंगाचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक प्रभाव अत्यंत व्यापक आहे. हे केवळ अध्यात्मिक साहित्य न राहता, समाजाच्या विवेकाला जागं करणारे प्रभावी माध्यम ठरले आहे. संतांनी अभंगांच्या माध्यमातून भक्तीला जाती-धर्माच्या चौकटीतून मुक्त करून ती सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवली. त्यामुळे भक्ती ही विशिष्ट वर्गापुरती मर्यादित न राहता लोकवर्गात रुजली.

वारीसारख्या लोकचळवळीत अभंग हे गायनाचे प्रमुख माध्यम ठरले. टाळ, मृदंगाच्या साथीने गाताना अभंग लोकांमध्ये उत्साह, संघटन आणि भगवंतावरील श्रद्धा निर्माण करतात. या अभंगांचे सामूहिक गान ही केवळ धार्मिक क्रिया नसून एक सामाजिक बंध तयार करणारी प्रक्रिया असते.

आजच्या काळातही अभंग हे भजन, कीर्तन, लोकसंगीत आणि विविध सांस्कृतिक मंचांवर तितक्याच प्रभावीपणे ऐकले जातात. विविध कलाकारांनी त्यांना संगीतबद्ध करून नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवले आहे. त्यामुळे अभंग हे मराठी सांस्कृतिक परंपरेचे जिवंत प्रतीक बनले असून, ते आजही समाजाला अध्यात्म, समता आणि जागरूकतेचा संदेश देत राहतात.

भारुड हा मराठी संतसाहित्यातील एक महत्त्वपूर्ण आणि लोकाभिमुख साहित्यप्रकार आहे. यामध्ये गंभीर अध्यात्मिक व नैतिक विचारसरणी लोकाभिमुख भाषाशैलीत, रंजकतेने आणि रसगर्भ पद्धतीने मांडलेली असते. संत एकनाथ महाराज हे भारुड प्रकाराचे अग्रगण्य रचनाकार मानले जातात. त्यांनी भागवत धर्म, हिंदू पुराणे आणि संत वाङ्मयातील कथांवर आधारित सुमारे ३५० हून अधिक भारुडे लिहिली. त्यांच्या भारुडांतून भक्ती, सदाचार, नीतीमत्ता, समता आणि लोककल्याण यांसारख्या मूल्यांचा प्रभावी प्रचार करण्यात आला आहे.

भारुड हा साहित्यप्रकार रंजकतेच्या माध्यमातून प्रबोधन घडवतो. त्यात लोकप्रचलित छंदांचा, सुलभ भाषेचा, विनोदी उपमा आणि उपहासात्मक शैलीचा वापर करून गहन तत्त्वज्ञान सहज समजावून सांगितले जाते. भारुडे केवळ भक्तिभावाने ओथंबलेली नसून, त्यात सामाजिक अंधश्रद्धा, कर्मकांड, जातिभेद आणि पाखंड यावर कठोर टीकाही करण्यात आलेली आहे. संत एकनाथ महाराजांनी भारुडांतून धार्मिक आडपडदा, खोटा दिखावा आणि व्यवहारातील दांभिकता यांना झणझणीत चपराक दिली आहे.

संत एकनाथांशिवाय संत चोखामेळा, संत जनाबाई, संत बहिणाबाई, संत नामदेव आणि संत तुकाराम महाराज यांनीही भारुड रचनेत आपले मौलिक योगदान दिले आहे. विशेषतः संत चोखामेळा व संत जनाबाई यांच्या भारुडांमध्ये त्यांच्या जातीच्या अनुभवांतील वेदना, भक्तीची तळमळ आणि समतेचा आग्रह भावनाप्रवण शैलीत दिसतो. संत बहिणाबाईंच्या भारुडांत स्त्रीजीवनातील संघर्ष व भक्तिसंवेदना प्रकट होते.

आजही भारुड महाराष्ट्राच्या लोककलांमध्ये महत्त्वाचे स्थान टिकवून आहे. कीर्तन, लोकनाट्य, शाहीरी, धार्मिक उत्सव आणि ग्रामीण सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये भारुडे सादर केली जातात. या प्रकारातून केवळ मनोरंजन होत नाही, तर विचारप्रवृत्त करणारे नैतिक शिक्षणही दिले जाते. त्यामुळे भारुड हे मराठी साहित्यातील एक अत्यंत प्रभावी व समाजहितकारक माध्यम ठरले आहे, जे अध्यात्म, संस्कार आणि जागरूकता यांचा संगम घडवते.

गवळण हा संतसाहित्याचा एक अत्यंत भावस्पर्शी, सौंदर्यपूर्ण आणि devotional (भक्तिपर) साहित्यप्रकार आहे. या प्रकारात विशेषतः बालकृष्णाच्या लीला, गोकुळातील गोप-गोपींचे जीवन, त्यांच्या दैनंदिन हालचाली, प्रेमळ नातेसंबंध आणि कृष्णाशी असलेले आत्मीयत्व यांचे अत्यंत प्रभावी चित्रण केले जाते. गवळणी केवळ भावनिक अभिव्यक्तीपुरत्या मर्यादित नसतात, तर त्या आध्यात्मिक जागरूकतेने आणि तत्त्वज्ञानाशी एकरूपतेने लिहिल्या गेल्या आहेत. त्यामुळे गवळणीत सौंदर्य, भक्ती, अध्यात्म आणि सांस्कृतिक संदर्भ यांचे एक सजीव संमीलन आढळते.

संत नामदेव, संत तुकाराम, संत ज्ञानेश्वर आणि संत एकनाथ यांसारख्या संतकवींच्या लेखणीतून या गवळणी साकार झाल्या. या संतांनी कृष्णभक्तीच्या माध्यमातून केवळ भक्तिसंवेदना नव्हे, तर जीवनमूल्ये, भक्ताचे आत्मिक अनुभव, आणि भगवंताशी असलेली गूढ एकात्मता यांचे प्रभावी दर्शन घडवले. या गवळणी प्रामुख्याने लोकभाषेतून रचल्या गेल्या असल्यामुळे त्या सहज समजण्याजोग्या असूनही अंतःकरणाला भिडणाऱ्या ठरतात.

संत जनार्दन यांची एक प्रसिद्ध गवळण –

“दुडिवरी दुडी गौळणी साते निघाली |
गोविंदु घ्या कोणी दामोदर घ्या गे ||
दुडिया माझारी कान्होबा झाला भारी |
एका जनार्दनीं सबलस गौळणी ||”

या गवळणीत कृष्णभक्तीचा गोडवा, गोपिकांचे कान्ह्यावर असलेले प्रेम आणि भक्त-भगवंत यांच्यातील स्नेहबंध अत्यंत भावनात्मक आणि सौंदर्यपूर्ण शैलीत मांडले आहेत. कृष्णाचा बालरूपातील गोजिरवाणा स्वरूप, त्याच्या भोळ्या लीला, आणि भक्तांचा त्याच्याशी असलेला भावनिक संवाद या साऱ्याचा एक जीवंत अनुभव गवळणीद्वारे रसिकाला मिळतो. त्यामुळे गवळण हा साहित्यप्रकार भक्तीचा एक जिवंत आणि कालातीत आविष्कार ठरतो, जो आजही कीर्तन, भजन व सांस्कृतिक सादरीकरणांमध्ये भावपूर्णतेने मांडला जातो.

खंजिरी ही महाराष्ट्रातील एक विशेष पारंपरिक भक्तिसंगीत शैली असून, ती प्रामुख्याने राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांच्या कार्यामुळे प्रसिद्धीला आली. खंजिरी हे एक लहान, गोल आकाराचे वाद्य आहे, जे हातात धरून वाजवले जाते. याच्या तालावर भक्तिगीते, अभंग आणि सामाजिक संदेशांचे गायन केले जाते. खंजिरी भजने ही फक्त धार्मिक भावनांची अभिव्यक्ती नसून, ती समाजप्रबोधनाचे प्रभावी माध्यम ठरली आहेत.

तुकडोजी महाराजांनी खंजिरीच्या माध्यमातून केवळ भगवानप्रती भक्ती व्यक्त केली नाही, तर समाजातील विविध प्रश्नांकडेही लोकांचे लक्ष वेधले. स्वच्छता, स्त्री-सक्षमीकरण, शिक्षण, व्यसनमुक्ती, ग्रामविकास, स्वावलंबन अशा अनेक सामाजिक विषयांवर त्यांनी खंजिरी भजनाच्या माध्यमातून थेट जनतेशी संवाद साधला. त्यांच्या गीतांमध्ये साधी, सरळ पण प्रभावी भाषा, लयबद्धता आणि मनाला भिडणारा आशय यामुळे सामान्य लोकांना ते सहज समजत आणि आत्मसात करता आले.

खंजिरी भजन ही केवळ एक संगीतिक शैली नसून, ती सांस्कृतिक जागृतीची चळवळ ठरली आहे. आजही महाराष्ट्रात अनेक भागांत खंजिरी भजने सादर केली जातात. या सादरीकरणांमुळे लोकांमध्ये आध्यात्मिक भावनांचे संवर्धन होते, तसेच सामाजिक जाणीवाही जागृत होते. खंजिरी भजनांना समर्पित स्पर्धा, संमेलने आणि लोककलावंतांच्या सादरीकरणांतून ही परंपरा आजही सजीव आहे.

संत गाडगे बाबा आणि तुकडोजी महाराज यांच्या कार्यातून प्रेरणा घेऊन सत्यपाल महाराज चिंचोलीकर यांनी सप्तखंजिरी नावाची संकल्पना साकारली. या नवोन्मेषात्मक उपक्रमातून त्यांनी खंजिरीच्या सात स्वरूपांतून भक्तिसंगीत आणि सामाजिक संदेशांचा संगम साधला आहे. यामुळे परंपरागत भक्तिपंथाला आधुनिक संदर्भ प्राप्त झाला आहे. खंजिरी भजने हे आजही एक प्रभावी लोकप्रबोधनाचे माध्यम असून, त्या माध्यमातून भक्ती, समर्पण, आणि सामाजिक जाणीवा हे तीनही घटक एकत्रित स्वरूपात लोकांपर्यंत पोहोचतात.