पंच परिवर्तन समजून घेताना – ‘कुटुंब प्रबोधन’ -१

भारतीय संस्कृतीचा गाभा ‘कुटुंब’ या संकल्पनेत प्रतिबिंबित होतो. हे केवळ नातेसंबंधांचे किंवा भावनिक आधाराचे केंद्र न राहता, मूल्य, परंपरा आणि संस्कारांची पिढ्यानपिढ्यांची शिदोरी जपणारा मूलभूत घटक आहे. सध्याच्या सामाजिक संक्रमणकाळात, जेव्हा कुटुंबसंस्था ताणतणाव आणि परिवर्तनांच्या वावटळीत सापडली आहे, तेव्हा तिच्या मुळाशी असलेल्या मूल्यांचा नव्याने विचार करणे अत्यंत आवश्यक ठरते. प्रस्तुत लेखमालेच्या पहिल्या भागात आपण ‘भारतीय कुटुंब संकल्पना’चा सामाजिक, नैतिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून सखोल मागोवा घेणार आहोत. 

ही मालिका पुढील भागांतून कुटुंबसंस्थेच्या उत्क्रांती, आव्हाने आणि इतर बाबी देखील उलगडेल.

भारतीय समाजव्यवस्थेत ‘कुटुंब’ या संकल्पनेला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. कुटुंब म्हणजे  केवळ रक्तसंबंधावर आधारलेले नाते नसून, ते सामाजिक, सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्यांचे केंद्र आहे. कुटुंब ही मूल्यांवर आधारलेली, आणि मूल्यांनी भरलेली संस्था आहे. हीच संस्था व्यक्तीच्या आयुष्याला आकार देते आणि त्याला समाजाशी जोडते. राष्ट्रनिर्मितीसाठी आवश्यक असलेल्या मूल्यांची पायाभरणीही याच माध्यमातून होते. 

भारतीय संस्कृतीच्या मूलभूत तत्त्वांमध्ये ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ — म्हणजेच “संपूर्ण जग हेच एक कुटुंब आहे” — या विचाराला विशेष स्थान आहे. हा विचार महा–उपनिषद आणि हितोपदेश यांसारख्या प्राचीन ग्रंथांतूनही व्यक्त झाला आहे.
हे तत्त्वज्ञान आपल्याला वैश्विक एकता, समता, परस्पर सन्मान आणि मानवतेप्रती जबाबदारीची जाणीव करून देते.

  भारतीय कुटुंब व्यवस्था केवळ आपल्या सदस्यांपुरती मर्यादित नसते; ती समाजातील इतर घटकांशी आणि पर्यायाने संपूर्ण जगाशी सुसंगतपणे जोडलेली असते. ही व्यापक दृष्टिकोन कुटुंबाला केवळ एक सामाजिक घटक न ठेवता, त्याला नैतिक आणि आध्यात्मिक अधिष्ठान प्रदान करतो. अशा परिवार व्यवस्थेत व्यक्तीला ‘मी’पासून ‘आम्ही’कडे — म्हणजेच व्यक्तिगत भावनेपासून सामूहिक जबाबदारीकडे — नेणारा मार्ग मिळतो.   
 

१. भारतीय कुटुंब संकल्पना आणि तिची सामाजिक भूमिका

• ‘कुटुंब’ संकल्पनेचे भारतीय दृष्टिकोन आणि सामूहिक स्वरूप

भारतीय समाज ही एक ‘सामूहिकते’वर (collectivism) आधारित रचना आहे, जी पाश्चात्त्य व्यक्तिवाद (individualism) या संकल्पनेच्या विरोधात उभी राहते या दृष्टिकोनात कुटुंबातील एकोपा, निष्ठा आणि आपलेपणा यांना विशेष महत्त्व असते. त्यामुळे कुटुंबातील सदस्यांमध्ये परस्परावलंबन आणि एकमेकांविषयीची काळजी यांचे नाते अधिक घट्ट होते. पारंपरिक भारतीय कुटुंब, विशेषतः संयुक्त कुटुंब पद्धतीत, नातेसंबंधांना अत्यंत महत्त्व दिले जाते. यामध्ये तीन ते चार पिढ्या एकाच घरात एकत्र राहतात—ज्यामध्ये काका-काकू, पुतणे-पुतण्या, आजी-आजोबा असे अनेक नातेवाईक एका छताखाली नांदतात. हे सर्वजण एकाच चुलीवर शिजवलेले अन्न खातात, उत्पन्न आणि मालमत्तेचा समान वाटा घेतात आणि एकाच देवतेची भक्ती करतात.

‘वसुधैव कुटुंबकम्’ हे तत्त्वज्ञान भारतीय कुटुंबव्यवस्थेच्या सामूहिक स्वभावाला तात्त्विक अधिष्ठान प्रदान करते. हा असा मूलभूत विचार आहे जो व्यक्तीला स्वतःच्या गरजांपेक्षा कुटुंब, समाज आणि अखेरीस राष्ट्राच्या गरजांना प्राधान्य देण्याची प्रेरणा देतो. कुटुंबात रुजणारी ही सामूहिक भावना केवळ घरापुरती सीमित राहत नाही; ती समाजात आणि राष्ट्रात एकोपा, सहकार्य व जबाबदारीची भावना निर्माण करण्यास हातभार लावते.

• संस्कारांचे संक्रमण आणि कुटुंबाची भूमिका

संस्कार’ म्हणजे व्यक्तीला आदर्श आणि उत्कृष्ट व्यक्तिमत्त्वात रूपांतरित करणारी एक प्रक्रिया, जी त्याच्यातील नकारात्मक मानसिक प्रवृत्ती दूर करून मानवी मूल्ये आणि सद्गुण रुजवते. हे केवळ बाह्य विधींचा संच नसून, जन्मापासून मृत्यूपर्यंतच्या जीवनातील महत्त्वाचे टप्पे दर्शवणारे आंतरिक आणि बाह्य दोन्ही प्रकारचे संस्कार समाविष्ट करतात.

बाह्य संस्कारांमध्ये नामकरण, अन्नप्राशन, उपनयन यांसारख्या विधींचा समावेश होतो, तर आंतरिक संस्कारांमध्ये सर्व प्राण्यांप्रती करुणा, धैर्य, मत्सरशून्यता, पवित्रता, शांतता, सकारात्मक वृत्ती, उदारता आणि अलिप्तता यांसारख्या गुणांचा समावेश होतो.

संस्कारांचा अंतिम उद्देश म्हणजे सद्गुणांची पेरणी करून मानवी जीवनाचा प्रवास अधिक परिपूर्ण बनवणे.

हे संस्कार पिढ्यानपिढ्या कुटुंबाच्या माध्यमातून सहजगत्या दैनंदिन व्यवहारात रुजत जातात. बालवयात मुले निरीक्षणातून संस्कार आत्मसात करतात, कारण त्या वयात ते अधिक वेळ पालकांसोबत आणि घरातच घालवतात.

एकत्र कुटुंब पद्धतीमध्ये वडीलधाऱ्यांचा आदर करणे हा एक महत्त्वाचा संस्कार मानला जातो. कुटुंबातील ज्येष्ठ सदस्य महत्त्वाचे निर्णय घेतात आणि इतर सदस्य त्यांचे पालन करतात. हे ज्येष्ठ सदस्य प्रत्येक कुटुंबसदस्याची समान काळजी घेतात आणि त्यांना तणावमुक्त, आनंदी ठेवण्यासाठी प्रयत्नशील असतात, कारण हे कुटुंबप्रेम त्यांच्या जबाबदारीचे मूर्त स्वरूप असते.

संस्कारांचे संक्रमण केवळ औपचारिक विधी किंवा शाब्दिक शिकवणीतून घडत नाही; ते मुख्यतः कुटुंबातील सदस्यांच्या दैनंदिन आचरणातून, वडीलधाऱ्यांच्या वर्तनातून आणि घरातील वातावरणातून सहजपणे आणि नकळत घडते. यालाच ‘अदृश्य अभ्यासक्रम’ असे म्हणता येईल — जिथे मुले मोठ्यांचे वर्तन पाहतात, त्यांच्याशी संवाद साधतात आणि घरातील शिस्त, नियम आणि सवयींच्या आधारे मूल्ये आत्मसात करतात.

यामुळेच कुटुंब ही सामाजिक गुणांचे शिक्षण देणारी पहिली आणि सर्वात प्रभावी शाळा ठरते. मात्र, या ‘अदृश्य अभ्यासक्रमाचा’ प्रभाव कमी होत चालल्याने आधुनिक काळात संस्कारांचे नैसर्गिक संक्रमण धोक्यात आले आहे. कारण औपचारिक शिक्षण प्रणाली किंवा बाह्य साधनांच्या माध्यमातून ही आंतरिक मूल्ये रुजवणे खूपच कठीण ठरते.

• राष्ट्रनिर्मितीतील कुटुंबाचे योगदान

‘कुटुंब’ सामाजिक गुणांची प्रथम पाठशाला आहे. येथेच ‘मी’ मधून ‘आम्ही’ आणि ‘अहंम्’ पासून ‘वयम्’ या संस्काराची सुरुवात होते, ज्यामुळे जबाबदारीची आणि एकोप्याची भावना निर्माण होते. ही भावना व्यक्तीला समाजातील इतर घटकांशी सहकार्य करण्यास प्रवृत्त करते.  

राजमाता जिजाऊ आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांचे उदाहरण हे राष्ट्रनिर्मितीतील कुटुंबाच्या योगदानाचे एक उत्कृष्ट प्रतीक आहे. राजमाता जिजाऊंनी छत्रपती शिवाजी महाराजांवर लहानपणापासूनच शौर्य, न्याय, मातृभूमीवरील प्रेम आणि स्वराज्य स्थापनेची प्रेरणा दिली. त्यांनी महाराजांना रामायण, महाभारताच्या गोष्टी सांगून आणि राजनीतीचे सखोल ज्ञान देऊन घडवले. जिजाऊंनी शिवाजी महाराजांना केवळ कर्तव्यनिष्ठच नाही, तर अन्याय करणाऱ्यांना कठोर शिक्षा देण्याचे धाडस आणि समान न्याय देण्याची वृत्ती शिकवली. त्यांनी जाधव आणि भोसले या दोन संघर्ष करणाऱ्या कुळांना एकत्र आणून परकीय आक्रमकांविरुद्ध लढण्याची आणि हिंदू स्वराज्य स्थापन करण्याची प्रेरणा दिली. जिजाऊंनी प्रतिकूल परिस्थितीतही संयम राखत महत्त्वपूर्ण निर्णय घेतले आणि शिवाजी महाराजांच्या अनुपस्थितीत स्वराज्याची जबाबदारीही सांभाळली. त्यांचे ‘हिंदवी स्वराज्या’चे स्वप्न महाराजांनी प्रत्यक्षात आणले.  

‘कुटुंब’ राष्ट्राला आवश्यक असलेले नेतृत्व, मूल्ये आणि सामूहिक कृतीची प्रेरणा देणारी एक मूलभूत संस्था आहे. राष्ट्रनिर्मितीची प्रक्रिया कुटुंबातील संस्कारांच्या पायावरच उभी राहते.

जपानमधील कुटुंब व्यवस्थेकडून शिकण्यासारखे आदर्श

जपानमध्ये आजही कुटुंबाला ‘समाजाचे हृदय’ मानले जाते. वडीलधाऱ्यांचा आदर हा कुटुंबाचा पाया मानला जातो. नम्रता, सभ्यता आणि सामाजिक सलोखा हे जपानी संस्कृतीतील महत्त्वाचे मूल्य आहेत. जरी जपानमध्ये स्वतंत्र (न्यूक्लिअर / nuclear) कुटुंबे अधिक सामान्य असली, तरी तीन पिढ्या एकत्र राहणाऱ्या विस्तारित कुटुंबांचेही उदाहरण पाहायला मिळते.

शिची-गो-सान’ (७-५-३) हा उत्सव मुलांच्या वाढीचा सन्मान करत कौटुंबिक बंध अधिक घट्ट करतो. या विधीत मुलांना पारंपरिक पोशाखात प्रार्थनास्थळी नेऊन त्यांच्या आरोग्य व यशासाठी प्रार्थना केली जाते. जपानी संस्कृतीत सलोखा आणि सौहार्दाला फार महत्त्व आहे. त्यामुळे वादविवाद टाळून तडजोडीला प्राधान्य दिले जाते. इतरांच्या भावनांचा आदर करण्यासोबतच, त्याच्या जागी स्वतःला समजून घेणे ही एक उच्च मूल्यवृत्ती मानली जाते.

भारत आणि जपानमध्ये सांस्कृतिक साम्य आहे, जसे की संयुक्त कुटुंब पद्धती, कुटुंबाचा एक प्रमुख असणे आणि बौद्ध धर्माचा प्रभाव. तथापि, जपानमध्ये ‘आर्बाइटो’ (part-time work) करणाऱ्या गृहिणींचे प्रमाण वाढले आहे, ज्यामुळे पुरुषांवर घरकामाची जबाबदारी वाढली आहे. जपानमध्येही आर्थिक बदल, विवाहात घट, सामाजिक दबाव, आणि ‘व्हर्च्युअल कुटुंबां’चा उदय यांसारखी आव्हाने आहेत. ‘टॉक्सिक’ कौटुंबिक वर्तन आणि गैरसंवाद हे देखील काही कुटुंबांमध्ये दिसून येतात.

२. भारतीय कुटुंब संकल्पनेची उत्क्रांती आणि बदलांची कारणे

• ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आणि पारंपरिक स्वरूप

ऐतिहासिकदृष्ट्या, भारतात पिढ्यानपिढ्या संयुक्त हिंदू कुटुंब पद्धतीची परंपरा प्रचलित होती. ही व्यवस्था भारतीय उपखंडात सर्वत्र प्रचलित होती, ज्यात अनेक पिढ्या एकाच घरात एकत्र राहायचे आणि सर्वजण एकाच नातेसंबंधाने बांधलेले होते. संयुक्त हिंदू कुटुंबाची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:  

• एक पूर्वज: हे कुटुंब एका मूळ पुरुषावर आधारित आहे.  
• सदस्यत्व: कुटुंबाचे सदस्यत्व जन्म, विवाह किंवा दत्तक घेऊन प्राप्त केले जाते. कुटुंबात मूल जन्माला आले, सून आली किंवा कोणी दत्तक घेतले, तर तो कुटुंबाचा सदस्य होतो.  
• सातत्य: कुटुंब स्वेच्छेने विभाजित होईपर्यंत टिकून राहते.  
• व्यवस्थापन: ‘कर्ता’, जो कुटुंबाचा प्रमुख असतो, तो कौटुंबिक सर्व व्यवहार बघतो. सामान्यतः, तो सर्वात मोठा पुरुष सदस्य असतो.  
• मालमत्तेची मालकी: संयुक्त हिंदू कुटुंब एकत्रित रित्या मालमत्ता धारण करते आणि प्रत्येक सदस्याला त्यावर हक्क सांगण्याचा विशेष अधिकार नसतो.  
• बदलांची कारणे: सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक आणि लोकसंख्याशास्त्रीय घटकभारतीय कुटुंब संरचनेत गेल्या काही वर्षांपासून लक्षणीय बदल झाले आहेत. हे बदल परंपरा, आधुनिकता, सामाजिक-आर्थिक घटक आणि सांस्कृतिक बदलांच्या परिणामार्थ झाले आहेत. 
• औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरण: औद्योगिकीकरणामुळे आणि त्यानंतरच्या जागतिकीकरण व शहरीकरणामुळे संयुक्त कुटुंबातून विभक्त कुटुंबांकडे लक्षणीय बदल झाला आहे. रोजगाराच्या संधींसाठी औद्योगिक आणि शहरी भागात स्थलांतर हे या बदलाचे प्रमुख कारण आहे. शहरीकरणाचा दर जास्त असलेल्या राज्यांमध्ये एकल-सदस्य कुटुंबांचे प्रमाण जास्त असते. 
• आर्थिक बदल: वाढती महागाई, उच्च शिक्षणाचा खर्च आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याची वाढती इच्छा यामुळे अनेक कुटुंबे ‘विभक्त कुटुंब’ व्यवस्थेकडे ढकलली गेली आहेत. वाढत्या मध्यमवर्गामुळे स्वातंत्र्य आणि आत्मनिर्भरतेची आकांक्षा वाढली आहे, ज्यामुळे लहान आणि लवचिक विभक्त / स्वतंत्र-कुटुंबे अधिक आकर्षक वाटू लागली आहेत. 
• शिक्षणातील प्रगती आणि महिलांचा सहभाग: महिलांसाठी वाढलेले शिक्षण आणि रोजगाराच्या संधींमुळे त्यांच्या पारंपरिक भूमिका बदलल्या आहेत. स्त्रिया आता आर्थिक आणि निर्णय प्रक्रियेत अधिक सक्रिय आहेत. यामुळे पारंपरिक कुटुंब पद्धतीतील त्यांच्या भूमिकेत देखील बदल झाला आहे.
• जीवनशैलीतील बदल आणि व्यक्तिवाद: वाढत्या व्यक्तिवादामुळे आणि गोपनीयतेच्या अवास्तव कल्पनांमुळे एकत्र कुटुंबातून विभक्त कुटुंबांकडे कल वाढला आहे. युवा पिढीमध्ये स्वतःची ओळख आणि समाजात कुटुंबाच्या बाहेर स्थान मिळवण्याची तीव्र इच्छा दिसून येते. जागतिकीकरणामुळे भारतीय समाजात ‘ग्राहकवादी संस्कृती’चा प्रवेश झाला आहे, ज्यामुळे भावनिक बंध कमकुवत झाले आहेत.  
• तंत्रज्ञानाचा प्रभाव: मोबाईल, सामाजिक माध्यमे (व्हॉट्सॲप, फेसबुक, इंस्टाग्राम, इत्यादी) गेम्स, टीव्ही, इंटरनेटच्या अनिर्बंध वापरामुळे कुटुंबातील संवाद कमी झाला आहे आणि पाश्चात्त्य विचारांचा प्रभाव वाढला आहे. तंत्रज्ञान पारंपरिक समोरासमोरच्या संवादाला बाधित करते, ज्यामुळे कुटुंबातील संघर्ष वाढू शकतात.  
• लोकसंख्याशास्त्रीय बदल: एकूण प्रजनन दरात घट (२०१९-२१ दरम्यान २ पर्यंत) आणि पहिल्या गर्भधारणेतील विलंब हे कुटुंबांच्या आकारातील बदलाचे महत्त्वाचे कारण ठरले आहे. सुधारित आरोग्य सेवा आणि शिक्षणामुळे कुटुंबे मुलांच्या संख्येऐवजी जीवनाच्या गुणवत्तेला अधिक महत्त्व देऊ लागली आहेत.
  विशेषतः हिंदू कुटुंबांमध्ये प्रजनन दर कमी होण्याचे प्रमाण अधिक स्पष्ट दिसतो, तर इतर काही धर्मीय समुदायांमध्ये हा बदल तुलनेत कमी आहे..  

भारतीय कुटुंबाच्या संरचनेत झालेले बदल हे केवळ औद्योगिकीकरण किंवा शहरीकरण यांसारख्या बाह्य सामाजिक-आर्थिक शक्तींचा परिणाम नाहीत. त्यामागे भारतीय समाजाच्या मूळ ‘सामूहिक’ मूल्यांवर ‘पाश्चात्त्य व्यक्तिवादा’चा वाढता प्रभाव आहे. कायदेशीर सुधारणा आणि महिलांच्या शिक्षणातील व कार्यशक्तीतील वाढत्या सहभागामुळे त्यांच्या पारंपरिक भूमिकांमध्ये मोठे बदल झाले आहेत. हे बदल कुटुंबातील संबंधांचे स्वरूप आणि गतिशीलता देखील बदलत आहेत. हा बदल भारतीय समाजाला सामूहिकतेचे फायदे (उदा. सामाजिक सुरक्षा, भावनिक आधार) आणि व्यक्तिवादाचे फायदे (उदा. स्वायत्तता, गोपनीयता) यांच्यात संतुलन साधण्याचे आव्हान उभे करत आहे.  

भारतीय कुटुंबसंस्था केवळ एक सामाजिक घटक नाही, तर ती संस्कारांची शाळा, सामूहिक मूल्यांची जोपासना करणारी संस्था आणि राष्ट्रनिर्मितीची पायाभरणी आहे. परंपरेपासून आधुनिकतेकडे जात असतानाही, कुटुंबसंस्थेचे महत्त्व आजही अढळ आहे. ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ या तत्त्वज्ञानातून हे अधोरेखित होते की कुटुंब ही एक सार्वकालिक आणि व्यापक संकल्पना आहे.