संत ज्ञानेश्वरांची (Dnyaneshwari)’ज्ञानेश्वरी’ ही केवळ भगवद्गीतेवरील एक प्रासादिक टीका नाही, तर तेराव्या शतकातील महाराष्ट्राच्या राजकीय, सामाजिक आणि आध्यात्मिक घुसळणीतून प्रकट झालेला एक तेजस्वी विचारदीप आहे. हे कार्य हिंदू समाजाच्या आत्मरक्षणासाठी आणि पुनरुत्थानासाठी केलेले एक विराट आंदोलन होते. ज्ञानेश्वरांचे कार्य एका अशा कालखंडात साकार झाले, जिथे समाज एका मोठ्या स्थित्यंतराच्या उंबरठ्यावर उभा होता. या विचारक्रांतीची मुळे समजून घेण्यासाठी त्या काळाच्या पार्श्वभूमीचा वेध घेणे अत्यावश्यक आहे. तो काळ दुहेरी संकटाचा होता; एकीकडे उत्तरेकडून होणारी इस्लामी आक्रमणे आणि दुसरीकडे हिंदू समाजातच निर्माण झालेली आंतरिक जडता.
राजकीयदृष्ट्या हा देवगिरीच्या यादव घराण्याच्या उतरणीचा काळ होता. यादव साम्राज्य नर्मदेपासून तुंगभद्रेपर्यंत पसरलेले असले तरी , उत्तरेकडून अल्लाउद्दीन खिलजीच्या आक्रमणांचे सावट गडद होत चालले होते. या बाह्य आक्रमणांनी समाजात एक प्रकारची भीषण अस्थिरता निर्माण केली होती. लोकांच्या मनात वित्त, जीवित आणि प्रतिष्ठेबद्दल कमालीची असुरक्षितता होती. इ.स. १२९० मध्ये ज्ञानेश्वरीची निर्मिती झाली आणि त्यानंतर काही दशकांतच, इ.स. १३१८ मध्ये यादव सत्तेचा पूर्णपणे अस्त झाला. या राजकीय अस्थिरतेमुळे जेव्हा ऐहिक जीवनातील सर्व आधार ढासळू लागतात, तेव्हा समाज एका आंतरिक, आध्यात्मिक आधाराच्या शोधात असतो. ज्ञानेश्वरांनी समाजाच्या आत्म्यालाच इतके बलवान केले की तो या आघातांना सहन करू शकला.
राजकीय संकटापेक्षाही अधिक गंभीर संकट समाजाच्या अंतरंगात होते. वेदांचे ज्ञान हे अनुभवापेक्षा केवळ शब्दपांडित्यात अडकून पडले होते. स्मृती-ग्रंथांच्या कडक नियमांनी मानवी जीवन पंगू बनवले होते. ज्ञानेश्वरांनी प्रस्थापित व्यवस्थेच्या विरोधात राजकीय बंड केले नाही, तर समाजाच्या तळागाळात जाऊन एका अशा आध्यात्मिक लोकशाहीची पायाभरणी केली, जिथे ईश्वराच्या दारात सर्व समान होते. ज्ञानेश्वरीमध्ये प्रकट झालेला समतेचा आणि करुणेचा महासागर हा संत ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांच्या अत्यंत क्लेशकारक आणि संघर्षमय जीवनाच्या अनुभवातून निर्माण झाला होता. या संघर्षाची सुरुवात त्यांचे वडील विठ्ठलपंत यांच्या एका निर्णयाने झाली. गृहस्थाश्रमात असूनही विरक्त स्वभावाच्या विठ्ठलपंतांनी आपल्या पत्नीच्या परवानगीने संन्यास स्वीकारला. परंतु, पुढे आपल्या गुरूंच्या आज्ञेनुसार ते पुन्हा गृहस्थाश्रमात परतले. तत्कालीन कर्मठ आणि रूढीवादी ब्राह्मण समाजाने संन्याशाने पुन्हा प्रपंच करणे हा एक अक्षम्य अपराध मानला. याचा परिणाम म्हणून विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या संपूर्ण कुटुंबाला, ज्यात त्यांची चार मुले- निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई होती, समाजाने वाळीत टाकले. या सामाजिक बहिष्काराचे चटके या चारही भावंडांना लहानपणापासूनच सोसावे लागले. या अपमानास्पद वागणुकीतून आपल्या मुलांची सुटका व्हावी म्हणून विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नी रुक्मिणीबाई यांनी प्रायश्चित्त म्हणून देहत्याग केला. ज्ञानेश्वरांनी हे सर्व अत्यंत जवळून अनुभवले – “जातिव्यवस्थेची क्रूरता आणि ज्ञानाचे केवळ पुस्तकी प्रदर्शन”. याच अनुभवाने त्यांची सहानुभूती सामान्य, पीडित जनतेकडे वळली. पैठण येथील धर्मसभेसमोर रेड्याच्या मुखातून वेद वदवून घेण्याचा चमत्कार हा केवळ त्यांच्या योगसामर्थ्याचे प्रदर्शन नव्हते, तर ते ज्ञान हे कोणा एका वर्गाची मक्तेदारी नाही, हे सिद्ध करणारी एक प्रतीकात्मक कृती होती. या वैयक्तिक संघर्षातूनच ज्ञानेश्वरांच्या तत्त्वज्ञानाचा गाभा तयार झाला. त्यांनी सांगितले की खरी ओळख ही कुळ, जात किंवा वर्णावर आधारित नसून ती आत्मस्वरूपावर आधारित आहे. भगवद्गीतेतील “स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्” या श्लोकाचा विस्तार करताना ते म्हणतात, “म्हणोनि कुळजातिवर्ण । हे आघवेचि गा अकारण । एथ अर्जुना माझेपण । सार्थक एक”. ही केवळ तात्त्विक मांडणी नव्हती, तर आपल्या कुटुंबावर झालेल्या अन्यायाला दिलेले एक वैश्विक उत्तर होते. ज्या व्यवस्थेने त्यांना नाकारले, त्या व्यवस्थेच्या पायावरच त्यांनी घाव घातला आणि सांगितले की खरा धर्म हा भेदभावावर नाही, तर सर्वसमावेशकतेवर आधारलेला आहे. त्यांच्या जीवनाचा शेवट ‘पसायदान’ या विश्वकल्याणाच्या प्रार्थनेने होतो, ज्यात त्यांनी स्वतःसाठी काहीही न मागता संपूर्ण विश्वाच्या कल्याणाची कामना केली आहे.
ज्ञानेश्वरीची (Dnyaneshwari) निर्मिती ही केवळ एका ग्रंथाची रचना नव्हती, तर ती एक दुहेरी क्रांती होती – एक भाषिक आणि दुसरी तात्त्विक. तेराव्या शतकात, जेव्हा धर्म, तत्त्वज्ञान आणि अध्यात्म यांसारख्या गहन विषयांची चर्चा केवळ संस्कृत भाषेतच केली जात असे, तेव्हा संत ज्ञानेश्वरांनी भगवद्गीतेसारख्या श्रेष्ठ ग्रंथावर भाष्य करण्यासाठी मराठी या लोकभाषेची निवड केली. हा निर्णयच अत्यंत धाडसी आणि क्रांतिकारी होता. ही कृती म्हणजे ज्ञानाच्या गंगेला मूठभर लोकांच्या मक्तेदारीतून सोडवून, ती तळागाळातील प्रत्येक हिंदू व्यक्तीपर्यंत पोहोचवण्याचा एक प्रयत्न होता. ज्यामुळे हिंदू समाजाला त्याची हरवलेली चेतना आणि आत्मविश्वास परत मिळाला. त्यांना मराठी भाषेच्या सामर्थ्यावर प्रचंड विश्वास होता. ते अभिमानाने म्हणतात की मराठी भाषा अमृतापेक्षाही गोड आहे. ती तत्त्वज्ञान व्यक्त करण्यास पूर्णपणे समर्थ आहे. या निवडीमुळे त्यांनी केवळ ज्ञानाला लोकांपर्यंत पोहोचवले नाही, तर मराठी भाषेला एक नवीन प्रतिष्ठा आणि दर्जा मिळवून दिला. त्यांनी गीतेच्या सुमारे ७०० श्लोकांवर जवळजवळ ९,००० ओव्यांमध्ये भाष्य केले, ज्यामुळे मूळ विचार अधिक विस्तृत, सोपा आणि रसाळ झाला. या निर्मिती प्रक्रियेला त्यांनी ‘वाग्यज्ञ’ किंवा ‘ज्ञानयज्ञ’ असे संबोधले आहे. ही संकल्पना अत्यंत महत्त्वाची आहे. वैदिक परंपरेतील ‘यज्ञ’ ही एक अत्यंत पवित्र आणि केवळ विशिष्ट वर्गाला करता येणारी कर्मकांडात्मक क्रिया होती. ज्ञानेश्वरांनी या संकल्पनेला एक नवीन, व्यापक अर्थ दिला. त्यांचा यज्ञ हा शब्दांचा होता, ज्ञानाचा होता; हा हिंदू समाजाला शुद्ध आणि बलवान करण्यासाठी केलेला महायज्ञ होता. या यज्ञात भौतिक वस्तूंची नव्हे, तर अज्ञानाची आहुती दिली जात होती आणि त्याचे फळ स्वर्गप्राप्तीसारखे क्षणिक नसून आत्मज्ञानाने मिळणारी चिरंतन मुक्ती होती. या ‘वाग्यज्ञा’ची रचना ही एका सार्वत्रिक संवादाच्या स्वरूपात झाली. इ.स. १२९० मध्ये नेवासे येथे ज्ञानेश्वरांनी जे प्रवचन दिले, ते केवळ तेथील श्रोत्यांसाठी मर्यादित नव्हते. त्यांच्या मनात संपूर्ण विश्वाचा श्रोता होता, ज्याला ते ‘विश्वात्मक देव’ म्हणतात. ज्ञानेश्वरीची रचना ओवी या छंदात केली गेली. यामुळे ती केवळ वाचण्यासाठी नाही, तर ऐकण्यासाठी, गाण्यासाठी आणि सामूहिक पठणासाठी अत्यंत सोपी झाली. तत्कालीन बहुसंख्य निरक्षर समाजात ज्ञानाचा प्रसार करण्यासाठी हे स्वरूप अत्यंत प्रभावी ठरले. अशाप्रकारे, ज्ञानेश्वरी हा केवळ एक ग्रंथ राहिला नाही, तर तो एक जिवंत, प्रवाही आणि लोकशाहीवादी ज्ञानयज्ञ बनला. ज्याने ज्ञानाला अभिजात वर्गाच्या मक्तेदारीतून मुक्त करून ते सर्वसामान्यांच्या घराघरात पोहोचवले.
ज्ञानेश्वरीमध्ये मांडलेल्या उदात्त आणि समतावादी विचारांना केवळ ग्रंथांपुरते मर्यादित न ठेवता, त्यांना सामाजिक जीवनात प्रत्यक्ष उतरवण्यासाठी एक मजबूत सामाजिक संघटन उभे केले, जे वारकरी संप्रदायाच्या रूपाने आजतागायत टिकून आहे. संत बहिणाबाईंच्या प्रसिद्ध अभंगानुसार, ‘ज्ञानदेवे रचिला पाया, उभारिले देवालया’. या ओळीतून हे स्पष्ट होते की, संत ज्ञानेश्वर हे केवळ एक तत्त्वज्ञ नव्हते, तर ते भागवत धर्माच्या विशाल मंदिराचे पाया रचणारे शिल्पकार होते. त्यांनी स्थापन केलेला वारकरी संप्रदाय हा त्यांच्या सामाजिक समरसतेच्या विचारांचा जिवंत अविष्कार ठरला. हा संप्रदाय म्हणजे जात, वर्ण, लिंग किंवा सामाजिक प्रतिष्ठेच्या भिंती ओलांडून केवळ शुद्ध भक्तीच्या आधारावर एकत्र आलेल्या साधकांचा एक महासागर होता. हे हिंदू समाजाच्या आंतरिक सुधारणेचे आणि एकोप्याचे सर्वश्रेष्ठ उदाहरण होते. ज्ञानेश्वरांच्या ‘माउली’ या प्रेमळ व्यक्तिमत्त्वाभोवती तत्कालीन समाजातील विविध स्तरांतील संत एकत्र आले. या संत मंडळात नामदेव (शिंपी), गोरा कुंभार (कुंभार), सावता माळी (माळी), नरहरी सोनार (सोनार), आणि चोखामेळा (महार) यांसारख्या अनेक संतांचा समावेश होता. या सर्वांना एकत्र आणणारी शक्ती होती पंढरपूरच्या विठ्ठलावरील निस्सीम भक्ती. ज्ञानेश्वरांनी हे सिद्ध केले की हिंदू धर्मातच सामाजिक समरसतेची बीजे आहेत. ते म्हणतात, “जैसे तंवचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ । मग होऊनि ठाकती केवळ । गंगारूप”. ज्याप्रमाणे लहान-मोठे ओढे, नाले गंगेला मिळेपर्यंत वेगवेगळे असतात, पण एकदा गंगेत विलीन झाल्यावर ते गंगारूपच होतात, त्याचप्रमाणे विविध जाती-वर्णांचे लोक जोपर्यंत धर्माच्या आणि भक्तीच्या प्रवाहात सामील होत नाहीत, तोपर्यंतच त्यांचे भेद शिल्लक राहतात. एकदा सामील झाल्यावर एक विशाल, संघटित हिंदू समाज निर्माण होतो.
या संप्रदायाच्या दैनंदिन आचरणातही ही समतेची भावना खोलवर रुजलेली आहे. वारकरी एकमेकांना भेटल्यावर एकमेकांच्या पाया पडतात, कारण त्यांच्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीमध्ये ‘ब्रह्म’ वास करते. दरवर्षी पंढरपूरला जाणणारी ‘वारी’ ही तर सामाजिक समरसतेची एक चालती-बोलती प्रयोगशाळाच नाही, तर संघटित हिंदू शक्तीचे एक विराट प्रदर्शन आहे, जे समाजाला त्याच्या एकतेची आणि सामर्थ्याची जाणीव करून देते. या संतांनी आपापल्या व्यवसायातच विठ्ठलाला पाहिले आणि आपल्या दैनंदिन जीवनातील अनुभवांतूनच अभंग रचले. यामुळे अध्यात्म हे केवळ साधू-संन्याशांपुरते मर्यादित न राहता ते सामान्य माणसाच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले. अशाप्रकारे, ज्ञानेश्वरांनी रचलेला पाया हा एका अशा आध्यात्मिक लोकशाहीचा होता, जिथे प्रत्येक व्यक्तीला, त्याच्या सामाजिक स्थानाची पर्वा न करता, मोक्षाचा समान अधिकार होता.
संत ज्ञानेश्वरांनी इ.स. १२९६ मध्ये अत्यंत तरुण वयात संजीवन समाधी घेतली, परंतु त्यांच्या विचारांचा प्रवाह तिथेच थांबला नाही. या प्रवाहाचा विस्तार आणि प्रसार करण्याचे महान कार्य त्यांचे जवळचे मित्र आणि सहकारी संत नामदेव यांनी केले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांची मैत्री ही भारतीय संत परंपरेतील एक सुवर्ण अध्याय आहे; ती ‘ज्ञान’ आणि ‘भक्ती’ यांचा एक अद्भुत संगम होती. ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदायाला एक गहन, तात्त्विक बैठक दिली, तर नामदेवांनी त्या तत्त्वज्ञानाला कीर्तनाच्या आणि अभंगांच्या माध्यमातून भावनिक आणि लोकप्रिय स्वरूप दिले. ज्ञानेश्वरांच्या समाधीनंतर, नामदेवांनी आपल्या जीवनाचे ध्येय हेच भागवत धर्माचा प्रसार करणे मानले. त्यांनी केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित न राहता संपूर्ण भारतभर तीर्थयात्रा केली आणि विशेषतः पंजाबमध्ये जाऊन या पुनरुज्जीवित हिंदू विचारांचा प्रसार केला. त्यांच्या या सर्वसमावेशक विचारांचा आणि कार्याचा प्रभाव इतका प्रचंड होता की, शीख धर्माचा पवित्र ग्रंथ ‘गुरू ग्रंथ साहिब’ यामध्ये त्यांच्या ६१ पदांचा (अभंगांचा) समावेश केला गेला आहे. अशाप्रकारे, संत नामदेवांनी ज्ञानेश्वरांच्या विचारांची ज्योत केवळ महाराष्ट्रातच तेवत ठेवली नाही, तर ती संपूर्ण भारतात पोहोचवून एका अखिल भारतीय भक्ती आंदोलनाला प्रेरणा दिली. ज्ञानेश्वरी आणि वारकरी संप्रदाय हे परकीय आक्रमणाच्या आणि आंतरिक विघटनाच्या काळात हिंदू धर्माने स्वतःच्या रक्षणासाठी आणि पुनरुज्जीवनासाठी उभारलेले एक अभेद्य सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक दुर्ग होते. ज्ञानेश्वरांनी समाजाला केवळ मोक्षाचा मार्ग दाखवला नाही, तर त्यांनी एका पराभूत मानसिकतेत अडकलेल्या समाजाला आत्मविश्वासाने आणि एकजुटीने उभे राहण्याचे बळ दिले. त्यांनी ज्ञानाला संस्कृतच्या तुरुंगातून मुक्त करून ते मराठीच्या मोकळ्या अंगणात आणले. हा केवळ भाषेचा बदल नव्हता, तर ती एका भाषिक आणि तात्त्विक क्रांतीची सुरुवात होती, ज्याला ज्ञानेश्वरांनी (Dnyaneshwari) ‘वाग्यज्ञ’ असे उदात्त नाव दिले. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या वैयक्तिक जीवनातील क्लेशकारक अनुभवांना एका वैश्विक करुणेत रूपांतरित केले आणि ‘पसायदान’ सारख्या प्रार्थनेतून अखिल मानवजातीच्या कल्याणाची कामना केली.
ज्ञानेश्वरीतून प्रकट झालेल्या समतेच्या विचाराने वारकरी संप्रदायाला जन्म दिला, जिथे समाजातील सर्वात उपेक्षित घटकांनाही संतपदाला पोहोचता आले. हीच खरी सामाजिक समरसता होती, जी प्रत्यक्ष आचरणातून सिद्ध झाली. आज सातशे वर्षांनंतरही ज्ञानेश्वरीचा प्रकाश मंदावलेला नाही. ती आजही लाखो लोकांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन करते, सामाजिक भेदभावाविरुद्ध एक सशक्त आवाज म्हणून उभी राहते आणि मानवी जीवनाला एका उच्च ध्येयाकडे नेण्यासाठी प्रेरणा देते. त्यांचे कार्य हे कालातीत असून, ते आजही हिंदू समाजाला संघटित आणि बलशाली राहण्याची प्रेरणा देते.
