वारी ही महाराष्ट्राची एक अद्वितीय आणि प्राचीन परंपरा आहे. जो केवळ एक वार्षिक धार्मिक सोहळा नसून, हिंदू समाजाच्या आत्मशुद्धीचा, भक्तीचा आणि एकोप्याचा एक प्रकट उत्सव आहे. शतकानुशतके ही परंपरा लाखो भाविकांना पंढरपूरच्या विठोबा चरणीलीन होण्यासाठी प्रेरित करत आहे. तथापि, अलीकडच्या काळात काही धर्मनिरपेक्षतावादी आणि डाव्या विचारसरणीचे गट या पवित्र आध्यात्मिक चळवळीला ‘सर्वधर्मसमभाव’ किंवा ‘सेक्युलर आंदोलन’ म्हणून सादर करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. हा प्रयत्न वारीच्या मूळ स्वरूपाला आणि हिंदू भक्ती परंपरेच्या गाभ्याला धक्का लावण्याचा आहे. ज्यामुळे या महान परंपरेचे विकृतीकरण होत आहे.
‘अल्ला देवे, अल्ला दिलावे’ अभंगाचा खरा अर्थ आणि गैरवापर:
या संभ्रमाच्या केंद्रस्थानी संत तुकाराम महाराजांच्या काही हिंदी किंवा दख्खनी भाषेतील अभंगांचा, विशेषतः ‘अल्ला देवे, अल्ला दिलावे’ या अभंगाचा, चुकीचा अर्थ लावून तो पसरवण्याचा प्रयत्न आहे. हे ऐतिहासिकदृष्ट्या सत्य आहे की, संत तुकारामांनी त्यांच्या काही अभंगांमध्ये ‘अल्ला’ शब्दाचा उल्लेख केला आहे. काही अभ्यासकांनी अशा अभंगांना ‘मुसलमानी अभंग’ म्हणूनही वर्गीकृत केले आहे. परंतु, या अभंगांचा संदर्भ, काळ, भाषा आणि श्रोत्यांचा समाज-प्रवास समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.
‘अल्ला देवे, अल्ला दिलावे, अल्ला दारू, अल्ला खिलावे…’ हा अभंग दारूच्या व्यसनावर कठोर टीका करतो. खरी नशा ही ईश्वरभक्तीची असावी असा संदेश देतो. या अभंगात ‘दारू’ हा शब्द प्रतीक म्हणून वापरला असून, त्याचा आध्यात्मिक अर्थ ‘हरीभजन’ असा घेतला पाहिजे. संत तुकाराम त्यांच्या काळातील लोकभाषेतून, लोकांच्या समजुतींना धरून संवाद साधत होते. त्यामुळे ‘अल्ला’ किंवा इतर शब्दांचा उपयोग केवळ भाषिक पोतासाठी होता, त्यांच्या तत्त्वचिंतनाचा आधार म्हणून नव्हे. हा अभंग केवळ वैयक्तिक भक्तीचा, व्यसनमुक्तीचा आणि आध्यात्मिक शुद्धीचा संदेश देतो, कोणत्याही धार्मिक गोंधळात गुंतवणारा नव्हे.
अभंगाच्या ओळी आणि त्यांचा खरा अर्थ:
- “अल्ला देवे अल्ला दिलावे अल्ला दारु अल्ला खिलावे । अल्ला बगर नहीं कोय अल्ला करे सोहि होय ॥१॥”
- तुकोबा म्हणतात, “अल्लाच देतो, अल्लाच देववतो. अल्लाच दवादारू पाजतो आणि खाऊही घालतो. अल्लाशिवाय जगात कोणीही नाही. अल्ला करेल तेच होते, असे सतत म्हणतोस ना? मग आता काय सांगतो ते ऐक!”. (येथे तुकाराम महाराज श्रोत्याच्या प्रचलित समजुतीला धरून बोलण्यास सुरुवात करतात)13.
- “मर्द होये वो खडा फीर नामर्दकुं नहीं धीर । आपने दिलकुं करना खुसी तीन दामकी क्या खुमासी ॥२॥”
- “अरे, ह्या दारूने तुला धड उभेही राहता येत नाही. जो मर्द असतो तोच ताठ उभा राहतो, हे विसरलास काय? नामर्दाला ते जमत नाही हे तुला ठाऊक नाही काय? केवळ मन खुश व्हावे म्हणून नशा करून हा तीन पैशाचा काय तमाशा लावलायसं तू?”. (येथे दारूच्या व्यसनावर टीका करून आत्मनियंत्रणाचे महत्त्व सांगितले आहे. )
- “सब रसोंका किया मार। भजनगोली एक हि सार । इमान तो सब ही सखा। थोडी तो भी लेकर जा ॥३॥”
- “अरे भल्या माणसा, तुला रसपानच करायचे आहे ना? मग सर्व रसांचा रस, रससार असे हरीभजन तू कर… तुझ्या अंतरात्म्यात थोडेसे जरी इमान शिल्लक असेल तर माझ्या मित्रा, थोडेसे तरी भजन करून बघ!”. (येथे दारू या शब्दाचा आध्यात्मिक अर्थ हरीभजन असा स्पष्ट केला आहे, जी खरी नशा आहे.)
- “जिन्हो पास नीत सोये। वोहि बसकर तिरोवे । सांतो पांचो मार चलावे । उतार सो पीछे खावे ॥४॥”
- “तू तरुणपणी मदमस्त झालेलास, दिशाहीन वागत आहेस; पण लक्षात ठेव ज्याने नीतीचे पालन सोडले आणि अनीतीचे जीवन जगले, त्याला शेवटी त्याच्या कर्मांचे फळ भोगावेच लागते. पाप टळत नाही, ते मागे लागतेच. जर तरुणपणी मस्ती केलीस, तर उतारवयात अपमान आणि वेदनाच पदरी पडतील. पाठीमागून लाथा खावी लागतील.”. (अनीतीचे परिणाम स्पष्ट केले आहेत.)
- “सब ज्वानी निकल जावे। पीछे गधडा मटी खावे । गांवढाळ सो क्या लेवे। हगवनी भरी नहि धोवे ॥५॥”
- “अरे मूर्ख…! ही सारी जवानी निघून जाईल आणि मग गधड्या माती खाशील! अरे गावंढळ माणसा, म्हातारपणी तुझी हगवण धुवायलाही कुणी भेटाचये नाही रे…. अशी अवस्था होईल ह्या दारूपायी!”. (व्यसनाधीनतेमुळे होणारी दयनीय अवस्था दर्शविली आहे.)
- “मेरी दारु जिन्हे खाया। दिदार दरगां सोहि पाया । तल्हे मुंढी घाल जावे । बिगारी सोवे क्या लेवे ॥६॥”
- “ये, भाबड्या जीवा, ये… माझी हरीभजनाची दारू जो पिईल, ती ईश्वर भक्तीची नशा चाखेल तोच दर्गाचा खरा दीदार होईल. तोच खरा ईश्वराच्या जवळ जाईल. तोच ईश्वराच्या प्रेमाला पात्र राहील…. जगाच्या वासनेची दारू पिऊन खाली मुंडी घालून किती चालत राहाशील रे? अरे, बिगारी कामगार जर झोपून राहिला तर तो छदाम तरी कमावेल का?”. (हरीभजनाला दारू संबोधून, तीच खरी ईश्वरप्राप्तीची गुरुकिल्ली असल्याचे सांगितले आहे.)
- “बजारका बुझे भाव। वो हि पुसता आवे ठाव । फुकट बाटु कहे तुका । लेवे सोहि ले हिसखा ॥७॥”
- “पण तेच तू करतो आहेस, अशाने बाजार बुडेल. तुला कोणी विचारणार नाही. तू काहीच प्रयत्न नाही केलेस तर तुला देव काय फुकटात भेटणार आहे काय?”. (प्रयत्नांचे आणि ईश्वरभक्तीतील सातत्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे.)
काही स्रोतांनुसार हा अभंग शासकीय अभंग गाथेत अभंग क्रमांक ४४४ (वैद्यगोळी अभंग १) म्हणून समाविष्ट आहे. दिवाकर अनंत घैसास यांनी संपादित केलेल्या ‘जगद्‌गुरु श्री संत तुकाराम महाराज जनसेवा प्रतिष्ठान, पुणे’च्या गाथेत हा अभंग क्रमांक ३९३७, पान ८७७ वर असल्याचा उल्लेख आधुनिक केसरी मध्ये आढळतो. मात्र, काही ठिकाणी अभंग क्रमांक ३९३६, ३९३७, ३९८७, ३९८८ असे चुकीचे संदर्भ दिले जातात, जे मूळतः वेगळ्या विषयांवरील अभंग आहेत. हे ‘नव-इतिहासकार’ आपल्या फायद्यासाठी संतांचे अभंग बदलून समाजाची दिशाभूल करत आहेत..
संत तुकारामांनी एकूण ६२ हिंदी रचना केल्या आहेत. ज्यात ‘अल्ला’ शब्दाचा प्रत्यक्ष उल्लेख आहे. या रचनांचा उद्देश त्यांच्या समकालीन हिंदी-उर्दू-मराठी मिश्रित भाषा बोलणाऱ्या भक्तांना समजेल अशा भाषेत उपदेश करणे हा होता. संत तुकाराम प्रचलित शब्दावलीचा उपयोग करून अधिक गहन, सार्वत्रिक संदेश द्यायचे. अभंगाच्या संपूर्ण मजकुराचे विश्लेषण केले असता, तुकाराम महाराज नशामुक्तीकरिता आंतरिक भक्तीचे आणि आत्मनियंत्रणाचे महत्त्व पटवून देतात.
वारीचे मूळ स्वरूप आणि अलीकडील गैरसमज निर्माण करण्याचे प्रयत्न:
वारी ही पंढरपूर येथील विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी जाणाऱ्या वारकरी संप्रदायाची एक महत्त्वाची आणि प्राचीन परंपरा आहे. तेराव्या शतकातही या परंपरेचे उल्लेख सापडतात आणि संत ज्ञानदेव तसेच संत तुकाराम महाराजांच्या कुटुंबातही वारीची परंपरा होती. वारी ही ज्ञानदेवपूर्वकालीन प्रथा असून, वारकरी हे नाव वारीमुळेच पडले आहे. वारी हा एक आनंद सोहळा असून, यात सर्व जातींचे भाविक मोठ्या संख्येने सहभागी होतात. उच्चशिक्षितांपासून निरक्षरांपर्यंत, श्रीमंतांपासून गरिबांपर्यंत सर्वजण एकोप्याने प्रवास करतात. वारीला कोणताही आयोजक किंवा प्रायोजक नसतो, आणि त्यासाठी जाहिरातही केली जात नाही. ज्यामुळे तिचे नैसर्गिक आणि स्वयंभू स्वरूप दिसून येते. वारीची परंपरा शेकडो वर्षांची असून ती मानवी संस्कृतीचा एक स्थायीभाव आहे.
वारीमध्ये “अल्ला देवे–अल्ला करे सो होय” अभंगाचा प्रयोग संभ्रम निर्माण करण्याच्या षडयंत्राचा भाग होता, हे स्पष्टपणे लक्षात येते. २०२२-२३ या वर्षीच्या वारीमध्ये हा अभंग मोठ्या प्रमाणात मीडिया आणि सोशल मीडियावर जाणीवपूर्वक फिरवून वारकऱ्यांमध्ये संभ्रम निर्माण करण्यात आला. काही स्वयंघोषित ‘नवइतिहासकार’ संतांचे अभंग आपल्या सोयीप्रमाणे बदलून मांडत होते. ज्यामुळे त्याचा खरा आशय आणि संतांचा व्यापक विचार चुकीच्या पद्धतीने सादर झाला.
सध्याच्या काळात, या अभंगातील ‘अल्ला’ शब्दावर अधिक भर देऊन, त्याचा मूळ संदर्भ (व्यसनमुक्ती आणि हरिभक्ती) बाजूला ठेवून वारीला सर्वधर्म समभावाचे प्रतीक म्हणून ओढून ताणून सादर करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. यामुळे तुकाराम महाराजांच्या मूळ विचारांचा आणि भक्ति चळवळीच्या व्यापक उद्दिष्टांचा संकुचित अर्थ लावला जात आहे. ऐतिहासिक सत्यता आणि संतांच्या विचारांचा विपर्यास होत आहे. हे प्रयत्न वारकरी संप्रदायात जातीपातीत विभागण्याचा प्रयत्न आणि वैचारिक गोंधळ निर्माण करण्याच्या मोठ्या षडयंत्राचा भाग आहेत.
भक्ति चळवळीचा इतिहासातील संदर्भ आणि तिची खरी भूमिका:
भक्ति चळवळ ही भारतातील एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक आणि सांस्कृतिक चळवळ आहे. जी ७ व्या शतकात दक्षिण भारतात उदयास आली. तिचा प्रसार उत्तरेकडे झाला आणि १५ व्या शतकानंतर पूर्व व उत्तर भारतात पसरली. १७ व्या शतकात ती सर्वाधिक प्रभावी झाली. भक्ति चळवळ ही एक सामाजिक सुधारणांची चळवळ होती. संतांनी जातीभेद, विषमता आणि अस्पृश्यता याविरुद्ध कठोर भूमिका घेतली. त्यांनी समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना एकत्र आणले आणि समानता व बंधुत्वाचे महत्त्व पटवून दिले. या चळवळीमुळे धार्मिक उपासना पद्धतीत परिवर्तन आले; कर्मकांड आणि यज्ञ यांना कमी महत्त्व देऊन साधी, सुलभ उपासना प्रचलित झाली. मूर्तिपूजेच्या माध्यमातून भक्तीचा प्रचार झाला. संतांनी विश्वबंधुत्वाची कल्पना दिली . त्यांनी कोणत्याही भाषेला सर्वोच्च स्थानी न ठेवता दैनंदिन भाषेत गीते तयार करण्यावर भर दिला, ज्यामुळे स्थानिक साहित्य आणि भाषांचा विकास झाला.
इस्लामी आक्रमणांच्या संदर्भात भक्ति चळवळीने बहुतेक मुस्लिमशासित प्रदेशात हिंदू धर्माला बळकटी देण्याची महत्त्वाची भूमिका निभावली. न्या. रानडे यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्यक्रांतीला वारकरी संप्रदायाच्या चळवळीची पार्श्वभूमी होती असे मानले आहे. भक्ति चळवळीच्या उदयाचे प्रमुख कारण म्हणजे हिंदू धर्मात सुधारणा घडवून आणणे ज्यामुळे तो इस्लामी आक्रमणांना तोंड देऊ शकेल.
वारीला ‘सर्वधर्म समभावाचे’ ब्रँड ॲम्बेसेडर बनवण्याचा हट्ट कोणाचा? आणि कशासाठी?
वारीमध्ये ‘अल्ला देवे… अल्ला करे सो होय’ या अभंगाचा हेतुपुरस्सर केलेला प्रयोग समाजात वारीबद्दल संभ्रम निर्माण करण्याच्या षडयंत्राचा भाग होता. समाजविघातक मंडळी शिवजयंती उत्सवात खोट्या इतिहासाचे आणि अर्धवट संदर्भाचे भांडवल करून वाद निर्माण करतात; शिवजयंतीप्रमाणेच आता पंढरपूर वारीलाही लक्ष्य केले जात आहे. वारकऱ्यांमध्ये जातीपातीचा गोंधळ निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे, जसे की ज्ञानबा तुकाराम ऐवजी नामदेव तुकारामचा गजर करण्याचा प्रयत्न. धर्मनिरपेक्षता यांसारखे शब्द आजच्या राज्यकर्त्यांनी घासून गुळगुळीत केले असून, त्यांचा फोलपणा लक्षात येतो. धर्माचे राजकारण करून वाद पेटवला जातो.
वारीची सर्वधर्म समभावाचे प्रतीक म्हणून नैसर्गिक ओळख असूनही, अलीकडील काळात विशिष्ट राजकीय शक्तींकडून तिला सेक्युलरीजमचे ‘ब्रँड ॲम्बेसेडर’ बनवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. ‘अल्ला देवे’ अभंगाचा जाणीवपूर्वक प्रचार हे या राजकीय हस्तक्षेपाचे एक स्पष्ट उदाहरण आहे. वारीची दीर्घकाळ टिकलेली एकता आणि सामाजिक सलोख्याची परंपरा तिला एक आकर्षक आणि लोकाभिमुख प्रतीक बनवते. आज काही राजकीय घटक या गुणांचा वापर करून वारीला जाणीवपूर्वक ‘ब्रँड’ करत आहेत. विशिष्ट अभंग सोयीस्करपणे पुढे करून ते आपलं राजकीय किंवा वैचारिक कथन पुढे रेटत आहेत. परिणामी, एक पारंपरिक आणि आध्यात्मिक चळवळ हळूहळू राजकीय व्यासपीठात बदलत चालली आहे. ज्याचा उपयोग निवडणूक फायद्यासाठी किंवा विशिष्ट विचारधारेच्या प्रचारासाठी केला जातो. अशा प्रकारे वारीसारख्या लोकशाही, समरसतेच्या प्रतीक असलेल्या परंपरेचे राजकीयकरण झाल्यास तिच्या मूळ मूल्यांचा अपमान होतो आणि तिचं खऱ्या अर्थाने होणारं सामाजिक योगदान दुर्लक्षित राहतं.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, वारी ही हिंदू समाजाची एक पवित्र आणि स्वयंभू परंपरा आहे. जी भक्ती, त्याग आणि आत्मशुद्धीचे प्रतीक आहे. संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगांचा चुकीचा अर्थ लावून किंवा त्यांचा संदर्भ बदलून, वारीला ‘सेक्युलर’ किंवा ‘सर्वधर्म समभावाचे’ प्रतीक म्हणून सादर करण्याचा प्रयत्न हे तिच्या मूळ स्वरूपाचे विकृतीकरण आहे. हे प्रयत्न समाजात वैचारिक गोंधळ निर्माण करून या पवित्र परंपरेचे राजकीयकरण करण्याचा एक भाग आहेत. वारीला तिच्या मूळ शुद्ध स्वरूपातच पाहिले पाहिजे. तिच्यावर होणारे असे वैचारिक हल्ले थांबवले पाहिजेत. वारी ही हिंदू आत्मशुद्धीचा उत्सव आहे, कोणत्याही राजकीय किंवा सेक्युलर ब्रँडची जाहिरात नाही.
