गेली दोन वर्षे रशिया आणि युक्रेन यांच्यातील सुरू असलेल्या संघर्षामुळे अवघे जग चिंतेत असताना, भारताचे राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार अजित डोवाल यांच्या नुकत्याच झालेल्या मॉस्को भेटीनंतर संभाव्य मध्यस्थ म्हणून भारताची भूमिका चर्चेत आली आहे. रशिया व अन्य पाश्चिमात्य देश यांच्यातील वाढत्या तणावाच्या पार्श्वभूमीवर झालेली ही भेट, आंतरराष्ट्रीय मुत्सद्देगिरीत भारताच्या वाढते महत्व अधोरेखित करते.
डोवाल यांच्या भेटीचा संदर्भ
अजित डोवाल यांचा मॉस्को दौरा हा केवळ दोन देशांमधील राजनैतिक संबंधापुरता मर्यादित नव्हता. अलीकडेच पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन आणि युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष वोलोडिमिर झेलेन्स्की या दोघांशी केलेल्या चर्चेनंतर डोवाल यांची ही भेट एक धोरणात्मक पाऊल म्हणून समजले जात आहे. अजित डोवाल यांची ही भेट केवळ रशियाशी आपले ऐतिहासिक संबंध कायम ठेवण्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर सध्याच्या काळातील सर्वात महत्त्वाच्या संघर्षांमध्ये भारत एक विश्वासू शांतता मध्यस्थ म्हणून भूमिका बजावू शकतो हे सुद्धा जगाला दाखविण्याचा हेतू यामागे होता.
भारताचे अद्वितीय स्थान
रशिया-युक्रेन संघर्षात भारताची भूमिका तटस्थतेची आहे. भारत वारंवार या संघर्षावर परस्पर संवादाचा पुरस्कार करत आलेला आहे. भारताने आतापर्यंत कोणत्याही एका गटात सामील न होता तटस्थतेने दोन्ही देशांशी चांगले संबंध ठेवण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यामुळे रशिया आणि युक्रेन या दोन्ही देशांचा भारताच्या मध्यस्थीच्या भूमिकेवर विश्वास दिसून येतो. संयुक्त राष्ट्रांमध्ये भारताने रशियाचा निषेध करण्याच्या ठरावापासून पासून स्वतःला अलिप्त ठेवले होते. तसेच पाश्चात्य देशांनी रशियावर आर्थिक व व्यापारी निर्बंध घातलेले असतानाही भारताने मोठ्या प्रमाणात रशियाकडून तेल खरेदी केले होते. यामागे भारताने आपले हित जपले होते.
मॉस्को चर्चा
अजित डोवाल यांच्या या मॉस्को भेटीदरम्यान, भारताने दोन्ही देशांना दिलेल्या शांतता प्रस्तावावर चर्चा झाली असण्याची शक्यता आहे. ज्यामध्ये युद्धविराम करार, प्रादेशिक अखंडता चर्चा आणि मानवतावादी मदत यासारख्या मुद्द्यांचा समावेश असू शकतो. भारताच्या संभाव्य मध्यस्थीबद्दल रशियाचे अध्यक्ष पुतिन यांची अलीकडील वक्तव्ये पाश्चात्य देशांच्या पारंपरिक मध्यस्थीच्या चौकटी बाहेर जाऊन वेगळा मार्ग शोधण्याची इच्छा दर्शवतात. भारत असा वेगळा पर्याय सुचवू शकतो अशी अनेक देशांची धारणा आहे. खुद्द पुतीन यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचे विश्वासू मानले जाणारे अजित डोवाल यांच्याशी चर्चा केल्याने रशिया, भारताच्या शांततेच्या प्रयत्नांना गंभीरपणे प्रतिसाद देत आहे असे चित्र आंतरराष्ट्रीय पातळीवर तयार झाले आहे.
जागतिक परिणाम
रशिया युक्रेन संघर्षात भारताचे मध्यस्थीचे प्रयत्न केवळ हा संघर्ष सोडवण्यासाठी नाहीत तर स्वतःची जागतिक राजनैतिक प्रतिमा उंचावण्यासाठी सुद्धा आहेत. युक्रेन रशिया संघर्षात भारत स्वत:ला मध्यस्थ म्हणून स्थान देऊन, पारंपारिक पाश्चिमात्य सत्ताकेंद्रांच्या जागतिक राजकारणात मध्यवर्ती खेळाडू बनण्याच्या आपल्या आकांक्षेचे संकेत या निमित्ताने देत आहे. या घडामोडींमुळे भारताचे आर्थिक आणि सामरिक हितसंबंध गुंतलेल्या या संघर्षात भारत किती प्रभाव पाडू शकतो याची देखील चाचणी होईल. भारताच्या मध्यस्थीच्या प्रयत्नांना जर यश मिळाले तर जागतिक शांततेसाठी आपली वचनबद्धता दाखवून भारत संयुक्त राष्ट्रांच्या सुरक्षा परिषदेत कायमस्वरूपी सदस्य म्हणून स्थान मिळविण्यास प्रबळ दावेदार ठरू शकतो.
पुढील आव्हाने:
युक्रेन रशिया यांच्यातील शांततेचा मार्ग आव्हानांनी भरलेला आहे. भारताला मध्यस्थीच्या भूमिकेसाठी जटिल आंतरराष्ट्रीय राजकारणातून मार्गक्रमण करणे आवश्यक आहे. कारण भारताच्या प्रत्येक हालचालीचा दोन्ही बाजूने वेगवेगळा अर्थ लावला जाऊ शकतो. शिवाय, आंतरराष्ट्रीय राजकारणात अमेरिका व चीन भारताला सहजासहजी मुख्य पटलावरची भूमिका घेऊ देणार नाहीत. भारताच्या मध्यस्थीची परिणामकारकता मुख्यत्वे रशिया आणि युक्रेन या दोघांच्या तडजोड करण्याच्या इच्छेवर अवलंबून आहे, जी आतापर्यंत धूसर होती.
निष्कर्ष
अजित डोवाल यांची मॉस्को भेट ही राजनैतिक मिशनपेक्षा नव्या भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची लिटमस टेस्ट आहे. आपल्या तटस्थतेच्या धोरणासह भारत सध्याच्या काळातील सर्वात महत्त्वाच्या भू-राजकीय संघर्षावर खरोखर प्रभाव टाकू शकतो का? जागतिक शांततेचा पुरस्कार करत असताना भारत आपला ऐतिहासिक मित्र रशिया आणि पाश्चात्य देशांसोबतची वाढती व्यापारी भागीदारी यांच्यामधील तोल सांभाळत या काटेरी मार्गावर चालण्याचा प्रयत्न करत आहे. या मध्यस्थीचे यश किंवा अपयश हे केवळ आंतरराष्ट्रीय संघर्ष निराकरणात भारताची भूमिका परिभाषित करणार नाही तर वाढत्या ध्रुवीकरणाच्या जगात तटस्थ शक्ती कशा प्रकारे मध्यस्थी करू शकतात याचा देखील आदर्श स्थापित करेल. यानिमित्ताने पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांची आश्वासक जागतिक नेता म्हणून जी प्रतिमा निर्माण झाली आहे त्यावर यामुळे शिक्कामोर्तब होईल.
